Czy przeciwdziałanie praniu pieniędzy przez prawników jest ich obowiązkiem?

Najnowsza odsłona ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu wprowadza nowe obowiązki wobec adwokatów, radców prawnych, prawników zagranicznych, doradców podatkowych na płaszczyźnie świadczenia na rzecz ich klienta pomocy prawnej lub czynności doradztwa podatkowego. Na czym polegają najistotniejsze zmiany i czy przeciwdziałanie praniu pieniędzy przez prawników jest obowiązkowe? O tym i nie tylko mowa w niniejszej publikacji.

Ustawa o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady UE 2015/849 z dnia 20 maja 2015 roku w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, zmieniająca rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 648/2012 i uchylająca dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/60/WE oraz dyrektywę Komisji 2006/70/WE była skutkiem wdrożenia do polskiego prawa mechanizmów wykrywających przestępstwa finansowe i zapobiegających im.

Wdrożenie to nastąpiło poprzez uchwalenie Ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (zwanej dalej ustawą o pppft).

Ustawa ta pozwala na wykorzystywanie dostępnych technologii celem wykrywania nowego rodzaju oszustw i przestępstw finansowych i podatkowych dokonywanych za pośrednictwem systemu finansowego. 

Obliguje określony katalog podmiotów do przekazywania informacji o podejrzanych transakcjach w postaci określonych rejestrów (schematów).

Ostatnia, znowelizowana wersja ustawy zaczęła obowiązywać 31 października 2021 roku.

Podmioty zobligowane do przekazywania informacji a przeciwdziałanie praniu pieniędzy przez prawników

Najnowsza odsłona zmian w ustawie o pppft rozszerza katalog podmiotów zobowiązanych do przekazywania informacji o podejrzanych transakcjach. Kompletny wykaz instytucji zobowiązanych zawarto w art. 2 ust. 1 ustawy o pppft. 

W przypadku adwokatów, radców prawnych, prawników zagranicznych czy doradców podatkowych zakres przekazywanych informacji zawężono do konkretnych przypadków sytuacyjnych, tzn. gdy wykonują określony rodzaj czynności.

Poza ww. zawodami prawniczymi warto jeszcze przytoczyć art. 2 ust. 1 pkt 15a ustawy o pppft, który mówi, że podmiotami zobowiązanymi do przekazywania informacji o podejrzanych transakcjach są również przedsiębiorcy w rozumieniu Ustawy z dnia 6 marca 2018 roku – Prawo przedsiębiorców, których podstawową działalnością gospodarczą jest świadczenie usług polegających na sporządzaniu deklaracji, prowadzeniu ksiąg podatkowych, udzielaniu porad, opinii lub wyjaśnień z zakresu przepisów prawa podatkowego lub celnego, niebędący innymi instytucjami obowiązanymi.

Zatem prawodawca rozszerzył katalog podmiotów zobligowanych do raportowania określonych danych o podmioty wykonujące również czynności okołoprawnicze bądź o charakterze doradczym.

Adresat informacji przekazywanych przez podmioty zobowiązane

Organami administracji rządowej właściwymi w sprawach przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu są

• Minister Finansów jako naczelny organ informacji finansowej,

• Generalny Inspektor Informacji Finansowej (GIIF).

Zadania, jakie wykonuje GIIF, w myśl art. 12 ustawy o pppft zmierzają do wykrywania i zapobiegania prania pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, a dokładnie polegają na:

• analizowaniu informacji dotyczących wartości majątkowych, co do których Generalny Inspektor powziął podejrzenie, że mają one związek z przestępstwem prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu;

• przeprowadzaniu procedury wstrzymania transakcji lub blokady rachunku;

• żądaniu przekazania informacji o transakcjach i ich udostępnianiu;

• przekazywaniu uprawnionym organom informacji i dokumentów uzasadniających podejrzenie popełnienia przestępstwa;

• wymianie informacji z jednostkami współpracującymi;

• sporządzaniu krajowej oceny ryzyka prania pieniędzy i finansowania terroryzmu oraz strategii przeciwdziałania tym przestępstwom we współpracy z jednostkami współpracującymi i instytucjami obowiązanymi;

• sprawowaniu kontroli nad przestrzeganiem przepisów dotyczących przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;

• wydawaniu decyzji w sprawach wpisu na listę osób i podmiotów, wobec których stosuje się szczególne środki ograniczające, o których mowa w art. 117, lub skreślenia z niej oraz prowadzenie tej listy;

• współpracy z właściwymi organami innych państw, a także zagranicznymi instytucjami i międzynarodowymi organizacjami zajmującymi się przeciwdziałaniem praniu pieniędzy lub finansowaniu terroryzmu;

• wymianie informacji z zagranicznymi jednostkami analityki finansowej, w tym prowadzenie punktu kontaktowego na potrzeby tej wymiany;

• nakładaniu kar administracyjnych, o których mowa w ustawie;

• udostępnianiu wiedzy i informacji z zakresu przepisów o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie podmiotowej urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw finansów publicznych;

• przetwarzaniu informacji w trybie określonym w ustawie;

• inicjowaniu innych działań w celu przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.

Zmiany w zakresie zadań prawników wobec GIIF

Ostatnia aktualizacja ustawy o pppft wprowadza modyfikacje na płaszczyźnie obowiązków nałożonych na podmioty zobowiązane. Zaprezentowane poniżej zmiany odnoszą się bezpośrednio do podmiotów prowadzących działalność prawniczą, które zostały wcześniej wymienione.

Zmiany w zakresie stosowanych środków bezpieczeństwa finansowego

Jednym z zadań instytucji zobowiązanych jest rozpoznanie i ocena poziomu potencjalnego ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu wraz z zastosowaniem odpowiednich środków bezpieczeństwa na płaszczyznach:

1. stosunków gospodarczych lub

2. transakcji okazjonalnej.

W tym zakresie zmiany wystąpiły przy określeniu dostępnych środków bezpieczeństwa finansowego. Dodana została możliwość identyfikacji beneficjenta rzeczywistego oraz podejmowania uzasadnionych czynności także w celu ustalenia struktury własności i kontroli – w przypadku klienta będącego osobą prawną, jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej lub trustem.

Warto podkreślić, że podmioty zobowiązane nie polegają wyłącznie na informacjach pochodzących z Centralnego Rejestru Beneficjentów Rzeczywistych.

Z kolei obowiązek stosowania środków bezpieczeństwa finansowego został rozszerzony w stosunku do klientów, z którymi utrzymują stosunki gospodarcze, z uwzględnieniem rozpoznanego ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu, w szczególności gdy:

• doszło do zmiany uprzednio ustalonego charakteru lub okoliczności stosunków gospodarczych;

• doszło do zmiany uprzednio ustalonych danych dotyczących klienta lub beneficjenta rzeczywistego;

• instytucja obowiązana była w ciągu danego roku kalendarzowego zobligowana na podstawie przepisów prawa do skontaktowania się z klientem w celu weryfikacji informacji dotyczących beneficjentów rzeczywistych (obowiązek wynikający z Ustawy z dnia 9 marca 2017 roku o wymianie informacji podatkowych z innymi państwami).

Identyfikacja i weryfikacja klienta lub beneficjenta rzeczywistego

Wiele nowości zostało dodanych w aspekcie identyfikacji i weryfikacji klientów lub beneficjentów rzeczywistych.

W przypadku identyfikacji klienta będącego osobą prawną lub jednostką organizacyjną nieposiadająca osobowości prawnej prawodawca wymaga ustalenia NIP-u, a w przypadku braku takiego numeru – państwa rejestracji, nazwy właściwego rejestru oraz numeru i daty rejestracji.

Z kolei jak mówi art. 37 ust. 1 ustawy o pppft, weryfikacja tożsamości klienta lub osoby upoważnionej do działania w jego imieniu, a także beneficjenta rzeczywistego będzie wymagać potwierdzenia ustalonych danych identyfikacyjnych na podstawie dokumentu stwierdzającego tożsamość osoby fizycznej, dokumentu zawierającego aktualne dane z wyciągu z właściwego rejestru lub innych dokumentów, danych bądź informacji pochodzących z wiarygodnego i niezależnego źródła, w tym, o ile są dostępne, ze środków identyfikacji elektronicznej lub z odpowiednich usług zaufania określonych w rozporządzeniu 910/2014.

Kolejnym nowym zadaniem podmiotów zobowiązanych jest uzyskanie potwierdzenia rejestracji albo odpis z Centralnego Rejestru Beneficjentów Rzeczywistych lub rejestru prowadzonego we właściwym państwie członkowskim od poniższych podmiotów, w przypadku gdy podmiot zobowiązany nawiąże (z nimi) stosunek gospodarczy lub przeprowadzi transakcję okazjonalną z:

1. podmiotem podlegającym obowiązkowi rejestracji informacji o beneficjentach rzeczywistych wynikającemu z przepisów państwa członkowskiego;

2. spółką jawną, komandytową, komandytowo-akcyjną, z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjną (poza spółkami publicznymi), prostą spółką akcyjną, partnerską, europejską, spółdzielnią, spółdzielnią europejską, stowarzyszeniem (KRS), fundacją, trustem, europejskim zgrupowaniem interesów gospodarczych.

Powyższe podmioty na żądanie podmiotów zobowiązanych (stosujących wobec nich środki bezpieczeństwa finansowego) muszą udostępnić informacje lub dokumenty pozwalające na identyfikację tożsamości ich beneficjentów rzeczywistych.

Natomiast w myśl art. 37 ust. 2 ustawy o pppft identyfikacja beneficjenta rzeczywistego, który jest osobą fizyczną zajmującą wyższe stanowisko kierownicze, w przypadku udokumentowanego braku możliwości ustalenia lub wątpliwości co do tożsamości osób fizycznych będących udziałowcem lub akcjonariuszem albo sprawujących kontrolę w osobie prawnej innej niż spółka oraz w przypadku niestwierdzenia podejrzeń prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu wymaga udokumentowania:

• wszystkich utrudnień powodujących brak możliwości ustalenia lub wątpliwości co do tożsamości osób fizycznych będących udziałowcem lub akcjonariuszem albo sprawujących kontrolę w osobie prawnej innej niż spółka;

• wszystkich utrudnień związanych z uzasadnionymi czynnościami podejmowanymi w celu weryfikacji tożsamości beneficjenta rzeczywistego.

Odstąpienie od stosowania środków bezpieczeństwa finansowego

W zmodyfikowanym art. 38 ustawy o pppft ustawodawca pod pewnymi warunkami zezwala na odstąpienie od stosowania środków bezpieczeństwa finansowego w postaci identyfikacji klienta, weryfikacji jego tożsamości, identyfikacji beneficjenta rzeczywistego, oceny stosunków gospodarczych w odniesieniu do pieniądza elektronicznego w rozumieniu Ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 roku o usługach płatniczych.

Jednakże z 31 października 2021 roku wprowadza także wyłączenie tego zezwolenia w sytuacji:

• wykupu pieniądza elektronicznego lub podjęcia w gotówce wartości pieniądza elektronicznego, gdy kwota podlegająca wykupowi lub podjęta w gotówce przekracza równowartość 50 euro;

• gdy transakcja płatnicza zainicjowana jest za pośrednictwem internetu lub urządzenia, które może być wykorzystywane do porozumiewania się na odległość, i gdy wysokość pojedynczej transakcji przekracza równowartość 50 euro.

Wyższe ryzyko prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu

Zgodnie z art. 43 ust. 1 oraz ust. 2 ustawy o pppft instytucje obowiązane stosują wzmożone środki bezpieczeństwa finansowego w przypadkach wyższego ryzyka prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu.

Od 31 października 2021 roku prawodawca dodał kolejne przesłanki potwierdzające wystąpienie wyższego ryzyka prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu, co z kolei wymaga od podmiotów zobowiązanych zastosowania wzmożonych środków bezpieczeństwa. 

Jeżeli natomiast podmioty zobowiązane ujawnią jeden z poniższych typów transakcji, wówczas muszą podjąć działania w celu wyjaśnienia okoliczności, w jakich przeprowadzono te transakcje oraz w przypadku transakcji przeprowadzanych w ramach stosunków gospodarczych wzmagają bieżące monitorowanie stosunków gospodarczych klienta, w których ramach te transakcje zostały przeprowadzone:

• skomplikowane lub

• opiewające na wysokie kwoty, które nie są uzasadnione okolicznościami przeprowadzenia transakcji, lub

• przeprowadzane w nietypowy sposób, lub

• wydające się nie mieć uzasadnienia prawnego lub gospodarczego.

Nowe rodzaje wzmożonych środków bezpieczeństwa

Wprowadzenie nowych przesłanek stwierdzających wystąpienie wysokiego ryzyka prania pieniędzy i finansowania terroryzmu pociągnęło obowiązek wykorzystania wzmożonych środków bezpieczeństwa przez instytucje zobowiązane. Jakie jeszcze wzmożone środki bezpieczeństwa dodał prawodawca?

Dodany został również zapis, że utworzenie przez instytucję obowiązaną oddziału lub przedstawicielstwa w państwie trzecim wysokiego ryzyka wymaga zyskania zezwolenia Generalnego Inspektora (GI) albo KNF – w przypadku instytucji obowiązanych przez nią nadzorowanych.

Jeżeli GI lub KNF stwierdzi, że przedstawione przez instytucję obowiązaną rozwiązania mające zapewnić przestrzeganie przez oddział lub przedstawicielstwo obowiązków z zakresu przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (odpowiadających wymogom wynikającym z przepisów UE) nie zapewniają przestrzegania przez oddział lub przedstawicielstwo obowiązków z zakresu przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, odpowiednio GI albo KNF wydaje decyzję o odmowie zezwolenia na utworzenie oddziału lub przedstawicielstwa w państwie trzecim wysokiego ryzyka.

Wykaz państw trzecich wysokiego ryzyka widnieje w zidentyfikowanym przez Komisję Europejską akcie delegowanym przyjętym na podstawie art. 9 dyrektywy 2015/849.

Przechowanie dokumentacji przez podmioty zobowiązane

Podmioty obowiązane są zobligowane do przechowywania dokumentacji przez okres 5 lat, licząc od dnia zakończenia stosunków gospodarczych z klientem lub od dnia przeprowadzenia transakcji okazjonalnej albo analizy bieżących transakcji:

• dokumentacji utworzonej w okolicznościach stosowania środków bezpieczeństwa finansowego, w tym informacje uzyskane za pomocą środków identyfikacji elektronicznej oraz usług zaufania umożliwiających identyfikację elektroniczną w rozumieniu rozporządzenia 910/2014;

• dowodów potwierdzających przeprowadzone transakcje i ewidencje transakcji obejmujące oryginalne dokumenty lub kopie dokumentów konieczne do identyfikacji transakcji;

• wyniki bieżących analiz przeprowadzanych transakcji.

Ponadto przed upływem okresu 5 lat i po dokonaniu oceny konieczności i proporcjonalności dalszego przechowywania GI może zażądać dalszego przechowywania powyższej dokumentacji przez kolejny czas, jednak nie dłuższy niż 5 lat, licząc od dnia, w którym upływa okres pierwszych 5 lat.