0 0
dni
0 0
godz
0 0
min
0 0
sek

Wzrost cen a możliwości zmiany umowy lub jej rozwiązania

Nasz ekspert:
Artykuły autora

Wielkość tekstu:

Zarówno stan zagrożenia epidemiologicznego jak i konflikt zbrojny na Ukrainie mają bezpośredni wpływ na stosunki gospodarcze w Europie. Spada wartość pieniądza, rosną ceny energii, co powoduje wzrost cen towarów i usług. Przedsiębiorcy w związku ze zmianą sytuacji ekonomicznej nie są w stanie realizować umów, według cen określonych w ofertach lub wskazanych w umowach. Na jakiej podstawie i jakie działania należy podjąć aby oddalić od siebie groźbę niewypłacalności?

Zgodnie z zasadą swobody zawierania umów wyrażoną w art. 3531 Kodeksu Cywilnego strony mogą ukształtować stosunek prawny według swojego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. 

Zasada ta pozwala tak sformułować treść umowy, by jej treść zabezpieczała interesy obydwu stron, a w szczególności by obydwie strony miały cel i możliwość jej zrealizowania. Nakaz realizacji umowy wynika z zasady pacta sunt servanda, według której strony powinny wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno- gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje, także w sposób odpowiadający tym zwyczajom.

Klauzula ta jest wyrazem zasady trwałości umów, wskazuje jak istotne jest prawidłowe określenie treści umowy, zaakcentowanie równości kontrahentów, tak aby obie strony dążyły do jej realizacji.

Dynamika stosunków społecznych i gospodarczych pokazuje jednak, że nie wszystkie okoliczności realizacji umowy można przewidzieć już na etapie jej opracowywania. Wzrost cen powoduje, że wykonanie umowy może okazać się nie tylko nieopłacalne dla strony, lecz także doprowadzić ją do upadłości. 

Renegocjacja umowy

W pierwszej kolejności jeżeli przedsiębiorcy przewidują, że na skutek wzrostu cen, nie będą w stanie zrealizować postanowień umowy, powinni podjąć starania o renegocjacje umowy i w konsekwencji jej aneksowanie. Podjęcie negocjacji jest o tyle trudne, że wymaga woli podjęcia rozmów, przez drugą stronę kontaktu. W ramach wzajemnych uzgodnień strony będą musiały iść na ustępstwa i zrezygnować z części przywilejów i praw dotychczas zagwarantowanych umową. 

Bez dobrej woli znajdującej się po obu stronach kontraktu, umowa nie może zostać zmieniona.

Przy zawieraniu umowy zachowawczy przedsiębiorcy, w szczególności w odniesieniu do umów długoterminowych w jej treści zawierają zobowiązanie stron do przystąpienia do renegocjowania umowy i prowadzenia rozmów w dobrej wierze, wskazują wprost kiedy umowa podlega renegocjowaniu lub kto w ewentualnych negocjacjach ma uczestniczyć, wskazując wprost na kompetencje osób, które mogą uczestniczyć w negocjacjach. 

Klauzule renegocjacyjne mogą określać w jaki sposób negocjacje powinny przebiegać, w jakich terminach powinny zapadać decyzję oraz to kiedy dopuszczalne jest od nich odstąpienie. Pomimo tego, że postanowienia te nie gwarantują sukcesu negocjacji, ale motywują strony do rozmów i zwiększają szanse na ich pozytywne zakończenie. 

W braku porozumienia stron co do zmiany treści umowy, strona która miałaby ponieść szkodę w wyniku realizacji umowy może szukać rozwiązania w przepisach kodeksu cywilnego raz dochodzić rozstrzygnięcia przed sadem. 

Klauzula „rebus sic stantibus”

Przedsiębiorca dochodząc zmiany umowy w drodze powództwa cywilnego, może się powołać na klauzulę „rebus sic stantibus”, dopuszczającą zmianę umowy ze względu na zmianę okoliczności, w których została ona zawarta. 

Zgodnie z art. 3571 Kodeksu cywilnego, jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. 

Rozwiązując umowę sąd może orzec o wzajemnych rozliczeniach stron.

Przepis ten znajduje zastosowanie tylko w wyjątkowych, nieprzewidywalnych okolicznościach, gdy zmiana stosunków jest nadzwyczajna, trudności są nadmierne a strata rażąca. Przesłanki te powinny podlegać ścisłej interpretacji. Funkcją klauzuli rebus sic stantibus jest dostosowanie istniejącego pomiędzy stronami stosunku prawnego do takich zmian jego otoczenia społeczno-gospodarczego, jakie zaszły po nawiązaniu zobowiązania, a przed jego wykonaniem. Z zastrzeżeniem, że zmiany te są zdarzeniami zewnętrznymi, niezależnymi od woli stron, mają charakter powszechny i zupełnie wyjątkowy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 10.07.2018 r.,sygn. I ACa 1459/17). 

Zmiana stosunków oznacza, że okoliczności, warunki, położenie czy sytuacja, w której działają strony staje się inna niż w chwili zawierania umowy i wcześniej nie można było jej przewidzieć.  Orzecznictwo wskazuje, że dochodzi do niej w obliczu epidemii, działań wojennych, strajków generalnych, klęsk żywiołowych czy gwałtownych zmian gospodarczych (np. hiperinflacja). Zmiany powinny mieć charakter powszechny, odnosić się do pewnej grupy podmiotów, nie mogą one polegać na indywidualnej zmianie sytuacji strony czy nawet obydwu stron kontraktu, takiej jak: choroba czy pogorszenie sytuacji materialnej itp. Jeżeli strony zawierały umowę w anormalnych warunkach, licząc na ustabilizowanie stosunków w czasie wykonywania umowy, a do oczekiwanego ustabilizowania stosunków nie doszło, nie można oczekiwać zmiany treści umowy na podstawie art. 3571 § 1 KC.

Ponadto przedsiębiorca nawiązujący relację biznesową powinien przewidywać zmiany, które nieustannie zachodzą w stosunkach społeczno-gospodarczych i liczyć się ze zwykłym ryzykiem kontraktowym. Zmiany te jednak nie mieszczą się w katalogu zdarzeń nadzwyczajnych i nie będą uzasadniały zmiany umowy. Zmiana stosunków ma doprowadzić do nadmiernej trudności w spełnieniu świadczenia lub groźby rażącej straty, do takiego zaburzenia równowagi stron, która byłaby nie do pogodzenia z prawem i prowadziła do wyzysku jednej ze stron. Wszelkie te przesłanki należy analizować w powiązaniu z treścią konkretnego zobowiązania, czasu jego trwania oraz ewentualnych skutków.

Czy zatem znaczna podwyżka cen może prowadzić do zmiany treści umowy? Aby uzyskać odpowiedź na to pytanie w pierwszej kolejności należy określić czy podwyżkę tę można było przewidzieć przy zawieraniu umowy, z czego ona wynika, czy ma związek np. z hiperinflacją bądź czy może prowadzić do upadłości przedsiębiorstwa. W razie spełnienia wszystkich przesłanek uzasadniających zmianę umowy, każda ze stron zobowiązania może wytoczyć powództwo przeciwko drugiej stronie o zmianę zobowiązania lub jego rozwiązanie. Sąd mając na uwadze interes obydwu stron, samodzielnie podejmuje decyzje o tym jaki sposób ukształtowania stosunku prawnego będzie właściwy, np., poprzez zmianę sposobu jego wykonania lub wysokości świadczenia, czy rozwiązanie umowy. Sąd ingeruje w stosunek prawny między stronami w takim zakresie w jakim pozostaje on jeszcze aktualny. Jeżeli umowny stosunek obligacyjny z jakichkolwiek powodów wygasł nie ma już możliwości kształtowania jego treści mocą orzeczenia sądu. 

Umowa o dzieło – wynagrodzenie ryczałtowe

Określony zakres modyfikacji umowy przewidziany jest również w odniesieniu do umowy o dzieło, przy wynagrodzeniu ryczałtowym. Istotą wynagrodzenia ryczałtowego jest to że powinno być stałe, wyrażone w odpowiedniej kwocie, niezależnie od kosztów niezbędnych do prawidłowego wykonania dzieła. Ryzyko zwiększenia kosztów wykonania dzieła obciąża przy wynagrodzeniu ryczałtowym przyjmującego zamówienie, to on bowiem musi ponieść wszelkie koszty przy niezmienionym wynagrodzeniu. W przypadku określenia w umowie wynagrodzenia ryczałtowego przyjmującemu zamówienie nie przysługuje prawo do żądania podwyższenia wynagrodzenia bez względu na to, czy w czasie zawarcia umowy istniała możliwość przewidzenia rozmiaru oraz kosztów prac. Zasada niezmienności uzgodnionego wynagrodzenia ryczałtowego nie jest jednak pozbawiona wyjątków. Art. 632 § 2 KC stanowi, że jeżeli wskutek nieprzewidywalnej zmiany stosunków, wykonanie umowy groziłoby wykonawcy rażącą stratą, sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę. Klauzula ta zwana jest małą regułą rebus sic stantibus, a możliwość jej zastosowania wyłącza stosowanie art. 3571 kodeksu cywilnego. 

Przyjmujący zamówienie, który w jego wykonaniu miałby doznać rażącej straty na drodze postępowania sądowego może żądać podwyższenia ryczałtu lub rozwiązania umowy. W pozwie przyjmujący zamówienie powinien wykazać, że:

  • wystąpiła istotna zmiana stosunków
  • nie można było jej przewidzieć
  • wykonanie dzieła w zmienionej sytuacji po cenie ryczałtowej groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą.

Celem tego uregulowania jest zachowanie równowagi ekonomicznej, tj. relacji między świadczeniem niepieniężnym wykonawcy i należnego mu wynagrodzenia ryczałtowego. 

Przepis ten znajduje zastosowanie nie tylko w odniesieniu do umów o dzieło, lecz także w odniesieniu do umów o roboty budowlane. Jest on znacznie mniej rygorystyczny niż przepis art. 3571 Kodeksu cywilnego, nie wymaga aby zmiana stosunków była nadzwyczajna. Zmiana cen materiałów budowlanych, nie zawsze mieści się w ramach typowego ryzyka kontraktowego wykonawcy. Jeżeli wzrostu cen nie można było przewidzieć, może ona uzasadniać waloryzację wynagrodzenia wykonawcy. Stanowisko to zostało potwierdzone wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 29.10.2015 r. sygn. I CSK 901/14.

Prawo Zamówień Publicznych

Nieco odmienny rygor zmiany umowy obowiązują w odniesieniu do umów, które zostały zawarte w trybach wskazanych w ustawie Prawo Zamówień Publicznych. Art. 455 wskazuje w jakich okolicznościach dopuszczana jest zmiana umowy bez przeprowadzenia nowego postępowania o udzielenie zamówienia.

Do zmiany umowy w sprawie zamówienia publicznego może dojść w przypadku, gdy konieczność modyfikacji zobowiązania wynika z okoliczności, których zamawiający działający z należytą starannością nie mógł przewidzieć, jeżeli zmiana nie modyfikuje ogólnego charakteru umowy, a wartość zmiany nie przekracza 50% wartości pierwotnej umowy. Przy czym za wartość pierwotnej umowy należy rozumieć wartość brutto wynagrodzenia wykonawcy określoną w umowie w sprawie zamówienia publicznego zawartej w wyniku przeprowadzonego postępowania o udzielenie zamówienia publicznego.

Pierwszą przesłanką jest brak możliwości przewidzenia okoliczności skutkujących koniecznością wprowadzenia zmian do umowy. Także w tym wypadku powinny one być niezależne od stron, przekraczające standardowe ryzyko kontraktowe, wśród przykładowych należy wymienić istotny wzrost cen materiałów niezbędnych do wykonania zamówienia czy brak dostępności niezbędnych surowców. Powinny one być tak wyjątkowe, że nawet przy dołożeniu należytej staranności przy obserwacji zjawisk na rynku gospodarczym nie dało się ich przewidzieć. Co oznacza, że umowa może ulec zmianie jeżeli do jej zawarcia doszło przed podwyżką cen czy np. przed wybuchem konfliktu zbrojnego. W przypadku umów zawieranych w okolicznościach zmienionych stosunków społeczno-gospodarczych, treść umów powinna uwzględniać aktualną sytuację rynkową. Nie będzie można powoływać się na konieczność zmiany umowy ze względu na okoliczności, które były znane w chwili jej zawierania.

Wykonawcy, których negocjacje z zamawiającym skończyły się niepowodzeniem, również mogą dochodzić zmiany umowy w drodze powództwa sądowego w oparciu o klauzulę rebus sic stantibus.

Przedsiębiorca dochodząc zmiany umowy w drodze powództwa cywilnego, powinien jednak pamiętać, że to na nim ciąży obowiązek wykazania, że nie jest możliwe wykonanie zobowiązania zgodnie z założeniami umowy. W braku spełnienia przesłanek uzasadniających zmianę umowy oraz w razie niewykonania zobowiązania lub nienależytego wykonania przedsiębiorca zobowiązany będzie do naprawienia wynikłej szkody, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności. 

Podstawa prawna:

  • Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. 2021 poz. 2459 t.j.).

  • Ustawa z dnia 11 września 2019 r. Prawo Zamówień Publicznych (Dz.U. 2022 poz. 25).

Materiał opracowany przez zespół „Tak Prawnik”.

Właścicielem marki „Tak Prawnik” jest BZ Group Sp. z o.o.

Artykuły
Brak wyników.
Więcej artykułów
Wzory
Brak wyników.
Więcej wzorów