W 2023 roku grupa posłów złożyła w Sejmie RP projekt ustawy o Rzeczniku Praw Pracowniczych. Regulacja ta dotyczy utworzenia niezależnego organu podporządkowanego Sejmowi, powołanego do ochrony wolności, praw i interesów osób wykonujących pracę zależną, bez względu na podstawę ich zatrudnienia, w tym w szczególności osób zatrudnionych na podstawie stosunku pracy, stosunków administracyjnoprawnych oraz stosunków cywilnoprawnych. Poniżej przedstawiamy jakie konkretnie zadania miałby wykonywać Rzecznik praw pracowniczych.
Charakter instytucji rzeczniczych
W uzasadnieniu do projektu ustawy wskazano, że w państwach demokratycznych utrwaloną praktyką jest powoływanie tzw. instytucji rzeczniczych. Są to organy władz publicznych, którym można przypisać 3 zasadnicze cechy:
są częścią aparatu władz publicznych, powołują je właściwe organy władzy ustawodawczej lub wykonawczej, ale są one wyposażone w daleko idącą niezależność;
co do zasady nie mają kompetencji władczych do rozstrzygania żadnych spraw publicznych lub indywidualnych, w tym w szczególności nie mają one kompetencji prawodawczych oraz możliwości władczego, jednostronnego rozstrzygania o uprawnieniach i obowiązkach danego podmiotu/jednostki;
wykonują zadania koncentrujące się na zapewnieniu osobie, której chronione przez przepisy prawa uprawnienia i interesy są zagrożone lub naruszone, odpowiedniej pomocy, w tym w szczególności pomocy prawnej, oraz podejmowaniu działań zmierzających do wyeliminowania z przepisów prawa, praktyki sądowej lub administracyjnej rozwiązań, które takie uprawnienia i interesy naruszają lub im zagrażają.
Cel powołania Rzecznika Praw Pracowniczych
W ocenie projektodawców w obecnym stanie prawnym brakuje instytucji rzeczniczej, która zajmowałaby się ochroną praw osób wykonujących pracę zależną. Osoby te – ze względu na przewagę ekonomiczną podmiotów, które je zatrudniają – znajdują się wobec nich w silnie nierównorzędnej relacji, a – jak dowodzi powszechnie znany stan przestrzegania praw tych osób – mechanizmy indywidualnego dochodzenia ich praw i interesów oraz nadzór nad warunkami pracy sprawowany przez właściwe organy administracji publicznej (Państwową Inspekcję Pracy) nie gwarantują im wystarczającej ochrony. Z tych powodów istnieje potrzeba powołania nowej instytucji – Rzecznika Praw Pracowniczych.
Co się zmieni, jeżeli ustawa wejdzie w życie?
Rola Rzecznika Praw Pracowniczych – organu podporządkowanego Sejmowi – będzie zbliżona do innych wyspecjalizowanych organów o charakterze rzeczniczym, które obecne są w polskim porządku prawnym: Rzecznika Praw Dziecka, Rzecznika Małych i Średnich Przedsiębiorców, Rzecznika Finansowego czy Rzecznika Praw Pacjenta.
Inaczej niż ma to miejsce w przypadku Państwowej Inspekcji Pracy, Rzecznikowi nie przysługują żadne władcze kompetencje, w tym w szczególności kompetencja do rozstrzygania spraw administracyjnych w drodze decyzji. W założeniu Rzecznik Praw Pracowniczych nie będzie bowiem organem inspekcyjnym, który sprawuje nadzór nad przestrzeganiem prawa pracy, w tym w szczególności prowadzi kontrolę i za pomocą środków władczych oddziałuje na warunki wykonywania pracy, ale wyspecjalizowanym organem władzy publicznej, którego działalność ma sprowadzać się do oddziaływania na proces stanowienia i stosowania prawa tak, aby zapewnić możliwie pełną realizację konstytucyjnych wolności i praw osób wykonujących pracę zależną, a także reprezentować interesy tej grupy.
Ma to szczególne znaczenie, biorąc pod uwagę potrzeby osób wykonujących pracę zależną na podstawie stosunków cywilnoprawnych i administracyjnoprawnych, których wolności i prawa w zatrudnieniu nie są chronione przez żaden wyspecjalizowany organ władzy publicznej, w tym Państwową Inspekcję Pracy.
Zadania Rzecznika Praw Pracowniczych
Do zadań Rzecznika będzie należała ochrona wolności, praw i interesów osób wykonujących pracę zależną. Będzie on w szczególności stał na straży przysługujących takim osobom konstytucyjnych wolności i praw. Mowa tu m.in. o:
wolności zrzeszania się w związkach zawodowych,
prawie dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach,
wolności wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy,
prawie do minimalnego wynagrodzenia za pracę,
prawie do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,
prawie do wypoczynku,
prawie do zabezpieczenia społecznego,
wolności od dyskryminacji oraz równości kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu.
Gwarancje niezależności Rzecznika
Projekt zakłada, że Rzecznik Praw Pracowniczych będzie należał do administracji państwowej niebędącej administracją rządową ani administracją samorządową. Jego pozycję ustrojową wyznaczy cecha niezależności od wpływów politycznych oraz personalnych. Niezależność od wpływów politycznych gwarantuje:
wyłączenie Rzecznika z podporządkowania Radzie Ministrów, Prezesowi Rady Ministrów, ministrom kierującym działami administracji rządowej oraz centralnym organom administracji rządowej;
wyłanianie Rzecznika przez Sejm bezwzględną większością głosów po przeprowadzeniu otwartego i jawnego naboru;
przypisanie Rzecznikowi własnej części budżetowej, której będzie dysponentem;
zapewnienie trwałości obsady personalnej tego stanowiska (kadencyjność, odwołanie większością 3/5 głosów w ściśle określonych w ustawie przypadkach) oraz zakaz powtórnego wyboru na stanowisko.
Możliwości oddziaływania przez klasę polityczną na bieżącą działalność Rzecznika będą więc bardzo ograniczone. W świetle projektu wpływ polityków na Rzecznika sprowadzać się będzie wyłącznie do przeprowadzenia naboru kandydatów, wyboru Rzecznika, opiniowania powołania i odwołania jego zastępcy oraz rozpatrywania składanych przez niego raportów i sprawozdań. Z kolei niezależność Rzecznika od wpływów personalnych gwarantuje immunitet i przywilej nietykalności osobistej przysługujące Rzecznikowi i jego zastępcy. Rozwiązanie to zapewnia potrzebny obiektywizm w wykonywaniu zadań Rzecznika.
Jakimi środkami będzie mógł posługiwać się Rzecznik Praw Pracowniczych?
W świetle projektu Rzecznik Praw Pracowniczych będzie dysponował wieloma środkami zarówno o charakterze indywidualnym, zmierzającym do ochrony wolności, praw i interesów określonej osoby wykonującej pracę zależną, jak i generalnym, których celem jest szersze oddziaływanie na sytuację prawną wszystkich osób wykonujących pracę zależną lub ich poszczególnych grup.
Rzecznik będzie mógł:
ogłaszać wystąpienia publiczne, publikowane w środkach masowego przekazu;
występować do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę innych aktów normatywnych;
skierować wystąpienie do ministra właściwego do spraw pracy;
skierować wystąpienie do właściwego organu Państwowej Inspekcji Pracy;
skierować wystąpienie do właściwego organu, organizacji lub instytucji, w tym do Sejmu i Senatu oraz właściwych komisji sejmowych i senackich;
skierować wystąpienie do podmiotu zatrudniającego osoby fizyczne wykonujące pracę zależną, bez względu na podstawę ich zatrudnienia;
żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawie o przestępstwo ścigane z urzędu;
wystąpić z wnioskiem o ukaranie w sprawie o wykroczenie ścigane z urzędu, na zasadach i trybie określonych w przepisach o postępowaniu w sprawach o wykroczenia;
żądać wszczęcia postępowania administracyjnego;
wnieść skargę do sądu administracyjnego;
żądać wszczęcia postępowania w sprawie cywilnej;
wziąć udział w toczącym się postępowaniu cywilnym, karnym, w sprawach o wykroczenia, administracyjnym oraz przed sądami na prawach przysługujących prokuratorowi, w tym wnosić w tych postępowaniach wszystkie środki prawne przysługujące od orzeczeń nieprawomocnych lub nieostatecznych oraz od prawomocnych lub ostatecznych;
występować z wnioskiem o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego przez Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów lub innym odpowiednim składzie;
wnosić skargę nadzwyczajną, na podstawie art. 89 § 2 Ustawy z dnia 8 grudnia 2017 roku o Sądzie Najwyższym;
występować do Naczelnego Sądu Administracyjnego z wnioskami o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie sądów administracyjnych;
przystępować do sporów zbiorowych, o których mowa w Ustawie z dnia 23 maja 1991 roku o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, na wniosek podmiotu reprezentującego interesy pracownicze i po jego stronie.
W ocenie projektodawców wejście w życie projektowanej ustawy doprowadzi do wzrostu zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa. Wzmocniona zostanie ochrona praw osób wykonujących pracę zależną. Tym samym po stronie tych osób powstanie przekonanie, że państwo podejmuje rzeczywiste, intensywne działania na rzecz ochrony ich praw i interesów, a ich szeroko rozumiana sytuacja prawna, społeczna i ekonomiczna będzie korzystniejsza niż obecnie. Nie bez znaczenia jest również instytucjonalne docenienie osób wykonujących pracę zależną, które mogą odczuwać, że ich uprawnienia i interesy są w mniejszym stopniu przedmiotem troski władz publicznych, biorąc pod uwagę istnienie Rzecznika Małych i Średnich Przedsiębiorców. Projekt ustawy jest obecnie poddawany konsultacjom.
