Kara umowna oraz odstąpienie od umowy to dwa istotne instrumenty prawne, które grają kluczowe role w regulowaniu stosunków cywilnoprawnych. Każdy z tych mechanizmów ma swoje specyficzne cele i funkcje, jednak często są one stosowane równocześnie w kontekście realizacji zobowiązań umownych. Warto zrozumieć, jak oba te pojęcia współdziałają. Kara umowna a odstąpienie od umowy - jakie są ich podstawy prawne oraz jakie skutki wywołują dla stron umowy?
Kara umowna – podstawowe informacje
Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy.
W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody.
Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.
Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej. To samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.
Funkcje kary umownej:
- funkcja represyjna – kara umowna ma na celu zabezpieczenie interesów strony umowy przed nienależytym wykonaniem zobowiązania przez drugą stronę. Jest to forma sankcji dla strony naruszającej umowę;
- funkcja odszkodowawcza – kara umowna pełni również funkcję odszkodowawczą, ponieważ zastępuje konieczność dochodzenia roszczeń odszkodowawczych na drodze sądowej. Strony w momencie zawierania umowy mogą z góry określić wysokość kary, co ułatwia egzekwowanie odszkodowania;
- funkcja prewencyjna – zastrzeżenie kary umownej ma także charakter prewencyjny, gdyż działa mobilizująco na strony, które są zobowiązane do rzetelnego wykonywania swoich zobowiązań.
Warto zauważyć, że kara umowna może być zastrzeżona zarówno na wypadek całkowitego niewykonania zobowiązania, jak i nienależytego wykonania (np. nieterminowego wykonania usługi lub dostarczenia towaru o niższej jakości niż uzgodniona).
Odstąpienie od umowy – co należy wiedzieć?
Odstąpienie od umowy to jednostronne oświadczenie woli jednej ze stron umowy, które prowadzi do zakończenia stosunku zobowiązaniowego, jakby umowa nigdy nie została zawarta. Prawo do odstąpienia od umowy wynika zazwyczaj z przepisów prawa lub z postanowień samej umowy, która przewiduje możliwość odstąpienia w określonych przypadkach.
Zgodnie z Kodeksem cywilnym (kc), jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, że w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty niespełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
W umowie można ponadto zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Wykonuje się je przez oświadczenie złożone drugiej stronie.
Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.
Zgodnie z orzecznictwem: „Odstąpienie od umowy, przewidziane w art. 491–494 kc, jest jednostronnym skierowanym do adresata oświadczeniem woli o charakterze prawo kształtującym. W następstwie jego złożenia stosunek prawny wygasa od momentu zawarcia umowy (ex tunc). Obowiązują jedynie te regulacje, które przewidziano na wypadek odstąpienia od umowy” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi – I Wydział Cywilny z 17 lutego 2023 roku (I AGa 272/22).
Kara umowna a odstąpienie od umowy
Istotą odstąpienia jest przyjęcie fikcji prawnej nieistnienia zobowiązania – od samego początku. Powstał zatem problem, w jaki sposób oceniać kwestię kary umownej w świetle skutków skorzystania z prawa do odstąpienia.
Orzecznictwo stoi na stanowisku, że nie można uznać, iż na podstawie art. 494 § 1 kc w powiązaniu z art. 395 § 2 zd. 1 kc wygasają postanowienia umowy dotyczące prawa do odstąpienia zmodyfikowanego przez art. 492 kc. Takie podejście oznaczałoby, że odstąpienie od umowy niweczyłoby także prawo do dalszego korzystania z tego uprawnienia.
Nie wygasają również postanowienia dotyczące kary umownej, o ile są one związane z odstąpieniem od umowy z powodu niewykonania zobowiązania niepieniężnego. Zastrzeżenie kary umownej dotyczącej odstąpienia od umowy w odniesieniu do zobowiązań pieniężnych jest jednak sprzeczne z art. 483 § 1 kc i takie postanowienia są nieważne na podstawie art. 58 § 1 i 3 kc.
Przykład 1.
Firma XYZ zawarła umowę z deweloperem ABC na budowę osiedla mieszkaniowego. Umowa przewidywała, że inwestycja zostanie zakończona w ciągu 12 miesięcy, a w razie opóźnień lub nienależytego wykonania prac firma ABC zapłaci karę umowną w wysokości 50 000 zł za każdy miesiąc opóźnienia. Ponadto umowa przewidywała możliwość odstąpienia przez dewelopera od umowy, jeśli opóźnienie przekroczy 3 miesiące. Firma XYZ zaczęła napotykać trudności związane z dostawami materiałów budowlanych i problemami technicznymi. W rezultacie budowa osiedla opóźniła się o 4 miesiące, a niektóre elementy projektu, takie jak wykończenie części wspólnych, zostały wykonane w sposób niezgodny z umową (np. niższej jakości materiały niż pierwotnie uzgodniono). Wobec tego deweloper ABC wezwał firmę XYZ do naprawienia usterek i przyspieszenia prac, ale opóźnienia dalej się utrzymywały, a poprawki były niesatysfakcjonujące. Po upływie 3 miesięcy opóźnienia, zgodnie z umową ABC postanowił skorzystać z przysługującego mu prawa do odstąpienia od umowy. Wystosował formalne oświadczenie o odstąpieniu, które miało skutek ex tunc, co oznacza, że umowa przestaje obowiązywać, jakby nigdy nie została zawarta. Firma XYZ musiała zwrócić wszystkie otrzymane dotychczas świadczenia, w tym zaliczki, a także zabezpieczyć teren budowy. Pomimo odstąpienia od umowy deweloper zgłosił roszczenie o zapłatę kary umownej za nienależyte wykonanie zobowiązania. Kara ta była naliczona za 4 miesiące opóźnienia, czyli łączna kwota wyniosła 200 000 zł (50 000 zł za każdy miesiąc). Czy deweloper działał w granicach przysługujących mu praw wynikających z umowy?
Tak. Roszczenie to było zgodne z umową, ponieważ kara umowna została zastrzeżona na wypadek opóźnienia w realizacji prac, a także nienależytego wykonania (użycie tańszych materiałów budowlanych).
Warto natomiast zauważyć stanowisko orzecznictwa, zgodnie z którym: „Jeżeli strony przewidziały w umowie zarówno kary za nienależyte wykonanie umowy, jak i z tytułu odstąpienia od umowy, to odstąpienie od umowy i nałożenie kar z tego tytułu uniemożliwia nałożenie kar z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania. Nie można jednocześnie nie wykonać zobowiązania i wykonać go w sposób nienależyty. Jednakże ww. reguły nie można traktować w sposób bezwzględny. W sytuacji, gdy świadczenie jest podzielne i strony przewidziały możliwość odstąpienia od umowy w niewykonanej części, to wówczas nic nie stoi na przeszkodzie, aby w związku z nienależytym wykonaniem tej części umowy, która została zrealizowana, naliczyć kary za nienależyte wykonanie umowy” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – I Wydział Cywilny z 18 stycznia 2024 roku (I AGa 189/22).
