Jeżeli jeden klient powie, że sprzedawany produkt jest wadliwy albo zachowanie przedsiębiorcy narusza jego prawa, to jeszcze nic nie znaczy. Jeżeli takich głosów będą dziesiątki czy setki, należy zacząć się zastanawiać, co można zmienić, aby naprawić swój błąd. Stanowisko pojedynczego konsumenta ma niewielką siłę przebicia w sporze z wielkimi korporacjami. Może się to jednak zmienić, gdy zostanie ono wypowiedziane w ramach pozwu grupowego. Do prawa polskiego właśnie została wprowadzona nowa instytucja – grupowe postępowanie krajowe, która ma istotnie zmienić interesy konsumentów. Sprawdźmy zatem, na czym dokładnie polega przedmiotowa nowelizacja.
Co uległo zmianie?
Ochrona zbiorowych interesów konsumentów została wzmocniona dzięki wejściu w życie 29 sierpnia 2024 roku ustawy o zmianie ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym oraz niektórych innych ustaw, która implementuje do polskiego porządku prawnego zapisy Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z 25 listopada 2020 roku w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającej dyrektywę 2009/22/WE. Akt ten zmienia w szczególności przepisy takich ustaw jak:
- ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym,
- ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów.
Nowelizacja przede wszystkim wprowadziła 2 nowe modele procesu cywilnego w sprawach konsumentów:
- grupowe postępowanie krajowe;
- grupowe postępowanie transgraniczne – od powyższego różni je to, że występują w nim podmioty zagraniczne
Grupowe postępowanie krajowe – nowa definicja
Do ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów wprowadzono definicję nowego postępowania — grupowego postępowania krajowego. Jak wskazuje art. 4 pkt 13a ustawy, jest to postępowanie prowadzone przed sądem powszechnym w Polsce w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub w sprawach o roszczenia związane z ich stosowaniem.
Instytucja ta jest hybrydą powództwa prywatnego oraz publicznego. Co do zasady ma chronić prywatne interesy konsumentów, w szczególności przeciwdziałać naruszeniom ich praw i egzekwować niestosowanie klauzul niedozwolonych. Jednakże pozwu nie może złożyć konsument, nawet jeżeli zebrałby wokół siebie większą grupę osób. Uprawniony do tego jest jedynie tzw. podmiot upoważniony.
Ponadto grupowe postępowanie krajowe nie będzie mogło być wszczynane w ramach ochrony prywatnych i indywidualnych interesów pojedynczej osoby, a wyłącznie w celu zabezpieczenia „ogólnych interesów konsumentów”.
Kiedy będzie możliwe wytoczenie grupowego postępowania?
Wspomniano już, że pozew grupowy w sprawach konsumenckich może dotyczyć jedynie naruszenia ich ogólnego interesu. Chodzi zatem o możliwość egzekwowania zakazu naruszania zbiorowych interesów konsumentów. Tego typu naruszenia należy rozumieć jako sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami zachowania przedsiębiorcy, polegające m.in. na:
- naruszaniu obowiązku udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji;
- nieuczciwych praktykach rynkowych lub czynach nieuczciwej konkurencji;
- proponowaniu konsumentom nabycia usług finansowych, które nie odpowiadają potrzebom tych konsumentów ustalonym z uwzględnieniem dostępnych przedsiębiorcy informacji w zakresie cech tych konsumentów lub proponowaniu nabycia tych usług w sposób nieadekwatny do ich charakteru.
Przedmiotem postępowania grupowego nie będzie mogło być pojedyncze zachowanie przedsiębiorcy niezgodne z prawem konsumenckim, a stosowanie „praktyki” takiego zachowania, tj. działania charakteryzującego się powtarzalnością. Mimo to w sprawach „dużego kalibru” dopuszczalne jest jednak zaskarżenie jednorazowego, incydentalnego działania przedsiębiorcy, jeżeli istotnie uderza ono w grupowy interes konsumentów.
Celem wzmocnienia praw konsumentów jest walka z działaniem lub zaniechaniem przedsiębiorców, które nie są praktykami monopolistycznymi, a mimo to mają charakter antykonsumencki. Inaczej niż w przypadku praktyk monopolistycznych źródłem takiego działania nie jest siła ekonomiczna przedsiębiorcy na wolnym rynku, a jego przewaga nad nieprofesjonalnymi uczestnikami obrotu.
Sąd Najwyższy w wyroku z 10 kwietnia 2008 roku (sygn. akt: III SK 27/07) zauważył, że praktyka narusza zbiorowe interesy konsumentów zarówno wówczas, gdy jest skierowana do nieoznaczonego z góry kręgu podmiotów (tj. do każdego konsumenta, który mógłby skorzystać z oferty przedsiębiorcy), jak i wtedy, gdy jej adresatem jest konkretna grupa odbiorców, składająca się z nieoznaczonych indywidualnie konsumentów, wyodrębnionych spośród ich ogółu za pomocą wspólnego dla nich kryterium (np. nabywcy samochodu danej marki w oznaczonym okresie).
Grupowe postępowanie krajowe a podmiot upoważniony
Grupowe postępowanie krajowe oraz transgraniczne może być wszczynane wyłącznie przez podmiot upoważniony. Przy czym zobowiązany jest on działać w imieniu i na rzecz konsumentów. Nie może załatwiać omawianym powództwem własnych spraw, a wyłącznie działać w celu ochrony interesów konsumenckich.
Do złożenia pozwu konieczne jest zebranie się w grupę co najmniej 10 konsumentów, którzy przy tym zgodzą się na bycie reprezentowanym przez konkretny podmiot. Przystąpienie do powództwa jest dobrowolne, konsument musi wyrazić na to wyraźną zgodę. Organizującym grupę – z własnej inicjatywy lub na wezwanie konsumentów – jest podmiot upoważniony.
Powyższe oznacza, że podmiot upoważniony będzie powodem w postępowaniu, lecz w przypadku wygrania sprawy zasądzone roszczenia nie przypadną jemu, lecz członkom grupy konsumentów.
Katalog żądań podmiotu upoważnionego jest otwarty, przy czym w rzeczywistości sprowadza się on do roszczeń w przedmiocie:
- uznania praktyki za naruszającą ogólne interesy konsumentów i nakazania jej zaniechania;
- uznania praktyki za naruszającą ogólne interesy konsumentów i stwierdzenia zaniechania jej stosowania, w przypadku gdy pozwany przedsiębiorca zaprzestał stosowania tej praktyki po lub przed wytoczeniem powództwa;
- złożenia jednokrotnego bądź wielokrotnego oświadczenia.
Czym jest podmiot upoważniony?
Czym jednak jest taki podmiot upoważniony? Otóż jest to organizacja pozarządowa wpisana do rejestru podmiotów upoważnionych, prowadzonego przez Prezesa UOKiK lub wpisana do rejestru podmiotów upoważnionych prowadzonych przez Komisję Europejską, w przypadku powództw grupowych transgranicznych. Podmioty te powinny spełniać kryteria fachowości i niezależności, jednakże w praktyce jedynym warunkiem jest wpis w rejestrze.
W sprawach konsumenckich reprezentantem interesów grupowych może być dowolny podmiot upoważniony, z wyłączeniem spraw zarezerwowanych wyłącznie dla Rzecznika Finansowego. Ustawodawca przeznaczył dla RF 2 kategorie spraw. Pierwsza z nich dotyczy klientów podmiotów rynku finansowego, tj. banków, towarzystw funduszy inwestycyjnych, spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych, instytucji pożyczkowych czy pośredników kredytowych. Drugą kategorią spraw, w których Rzecznik Finansowy może wytaczać powództwo, są sprawy wynikające z umowy o świadczenie usług lub wykonywanie czynności na rzecz osoby fizycznej przez instytucję finansową w rozumieniu art. 4 pkt 4 ustawy o nadzorze makroostrożnościowym nad systemem finansowym i zarządzaniu kryzysowym w systemie finansowym.
Grupowe postępowanie krajowe – zasady wytoczenia powództwa
Powództwo w ramach grupowego postępowania krajowego wytacza się przeciwko konkretnemu przedsiębiorcy lub grupie przedsiębiorców przed właściwym miejscowo sądem okręgowym.
Podmiot upoważniony w przypadku wytoczenia powództwa w postępowaniu grupowym w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów nie jest obowiązany do udowodnienia szkody poniesionej przez konsumentów ani winy pozwanego. Istotny jest tylko fakt działania przedsiębiorcy niezgodnie z interesem konsumentów. To, czy ten był tego świadomy, czerpał z tego korzyści oraz czy konsumenci ponieśli realne straty, nie ma tutaj znaczenia.
Zanim jednak rozpocznie się sprawa sądowa, podmiot upoważniony ma obowiązek przesłać do przedsiębiorcy przedsądowe wezwanie do zaniechania stosowanej praktyki stanowiącej naruszenie interesów konsumentów, w terminie 14 dni od dnia doręczenia wezwania.
Podmioty upoważnione otrzymały możliwość pobierania opłat od konsumentów tytułem przystąpienia do grupy w sytuacji, gdy jest to uzasadnione szczególnymi względami. Jest to rozwiązanie fakultatywne, nieobowiązkowe. Ustawa jednocześnie wprowadziła maksymalne progi takich opłat:
- opłata nie może być wyższa niż 5% dochodzonego roszczenia pieniężnego, jednak nie więcej niż 2000 zł;
- w przypadku roszczenia niepieniężnego opłata nie może przekraczać 1000 zł.
Nie w każdym rodzaju spraw możliwe będzie pobieranie opłat. Taka czynność jest zabroniona wtedy, gdy powództwo o roszczenia związane ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów będzie wytaczał Rzecznik Finansowy.
Uiszczona przez członka grupy opłata będzie podlegała zwrotowi wraz z ustawowymi odsetkami w przypadku odrzucenia pozwu albo zmiany podmiotu upoważnionego w toku postępowania. Jeżeli opłata nie zostanie zwrócona w terminie 14 dni, członkowi grupy przysługują ustawowe odsetki za opóźnienie.
Grupowe postępowanie krajowe przed sądem
Po wysłuchaniu stron sąd rozstrzyga o dopuszczalności postępowania grupowego. Sąd odrzuca pozew, jeżeli sprawa nie podlega rozpoznaniu w postępowaniu grupowym. W przeciwnym przypadku wydaje postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym. Na orzeczenie przysługuje zażalenie.
W razie uwzględnienia żądań powodów sąd wyznacza termin na wykonanie wyroku i nakłada na pozwanego obowiązek poinformowania członków grupy o prawomocnym orzeczeniu sądu i zasądzonych roszczeniach lub ewentualnie o zawartej ugodzie.
Jeżeli sąd uwzględni powództwo, w sentencji orzeczenia:
- uznaje daną praktykę przedsiębiorcy za naruszającą ogólne interesy konsumentów, nakazuje zaniechanie jej stosowania i wyznacza termin, w którym przedsiębiorca ma obowiązek zaniechać stosowania tej praktyki, lub
- uznaje daną praktykę za naruszającą ogólne interesy konsumentów i wskazuje termin, w którym pozwany zaprzestał stosowania tej praktyki.
Ponadto sąd może nakazać pozwanemu:
- wypłacenie odszkodowania,
- naprawę wyrządzonych szkód,
- wymianę produktu na wolny od wad,
- zmniejszenie ceny towaru lub usługi,
- rozwiązanie umowy,
- zwrot ceny.
Przedsiębiorca, który będzie opóźniał wykonanie prawomocnego wyroku, powinien się liczyć z możliwością nałożenia na niego grzywny w wysokości nawet do 5 mln zł. Niezależnie od powyższej sankcji sąd, w celu przymuszenia pozwanego do wykonania prawomocnego wyroku wydanego w sprawie, w postanowieniu może nałożyć na niego grzywnę w wysokości do 50 tys. zł za każdy dzień opóźnienia w wykonaniu tego wyroku, nie większej jednak niż 5 mln zł.
