Obowiązki przedsiębiorcy na czas wojny – o czym warto wiedzieć?

Wojna jest zjawiskiem patologicznym, daleko odbiegającym od jakichkolwiek standardów cywilizowanego świata. Jest to bardzo trudny czas zarówno dla zwykłych obywateli krajów objętych działaniami militarnymi, jak i organów administracyjnych obowiązanych do kierowania państwem w tym okresie. Aktualna sytuacja geopolityczna, w szczególności wojna w Ukrainie, rodzi wiele niepewności i niepokoi. Nie dziwi zatem, że państwa europejskie – a w głównej mierze państwa sąsiadujące z Ukrainą i Rosją – przygotowują się na wypadek eskalacji konfliktu. W związku z powyższym polski ustawodawca 11 marca 2022 roku uchwalił ustawę o obronie Ojczyzny, która weszła w życie już 23 kwietnia tego roku. Jednym z jej zapisów jest ten dotykający sferę majątku prywatnego przedsiębiorców. Co dokładnie zawierają przepisy? Jakie są obowiązki przedsiębiorcy na czas wojny? O tym poniżej.

Ustawa o obronie Ojczyzny jest bardzo rozległym aktem prawnym posiadającym niemal 1000 artykułów. Nie należy się zatem dziwić, że również dla przedsiębiorców znalazło się tam kilka solidnych rozdziałów związanych z ich obowiązkami wobec Sił Zbrojnych zarówno na czas pokoju, jak i mobilizacji oraz wojny. Dodatkowo ustawa pozwala organom władzy publicznej nakładać różnego rodzaju obowiązki na przedsiębiorców także na wypadek stanu klęski żywiołowej. Tak szerokie ujęcie tematu pozwala stwierdzić, że wraz z omawianą ustawą przedsiębiorcy powinni się liczyć z pojawieniem się naprawdę wielu nowych obciążeń ze strony państwa.

Świadczenia w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny

Obowiązki przedsiębiorcy w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny zostały uregulowane w art. 637 i nast. ustawy o obronie Ojczyzny. Zgodnie z tymi przepisami przedsiębiorcy mogą być w każdym czasie w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny powołani do wykonania różnego rodzaju prac doraźnych na rzecz Sił Zbrojnych lub jednostek organizacyjnych wykonujących zadania na potrzeby obrony państwa. Czas wykonywania świadczeń osobistych nie może przekraczać jednorazowo 7 dni.

Dodatkowo mogą być oni zobowiązani do wykonania świadczeń rzeczowych polegających na oddaniu posiadanych nieruchomości i rzeczy ruchomych do używania przez Siły Zbrojne lub jednostki organizacyjne wykonujące zadania na potrzeby obrony państwa. Przedmioty świadczeń rzeczowych podlegają zwrotowi po ustaniu potrzeby ich używania.

Obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych nakłada wójt, burmistrz lub prezydent miasta na podstawie doraźnie zgłoszonych wniosków przez szefa wojskowego centrum rekrutacji, kierownika jednostki przewidzianej do militaryzacji lub kierownika jednostki organizacyjnej wykonującej zadania na potrzeby obrony państwa, a także dowódców jednostek wojskowych. Decyzji o nałożeniu obowiązku świadczenia nadaje się rygor natychmiastowej wykonalności w terminie w niej określonym. W szczególnych sytuacjach powyższe obowiązki mogą być nakładane również w drodze obwieszczeń lub w inny sposób (ustawa nie określa, w jaki sposób).

Świadczenia rzeczowe

Jednym z istotniejszych obowiązków z punktu widzenia prowadzenia przedsiębiorstwa jest nakaz wykonywania świadczeń rzeczowych. Polega on na oddaniu do używania na rzecz Sił Zbrojnych RP (oraz innych jednostek organizacyjnych wykonujących zadania publiczne, związane z sytuacjami kryzysowymi) nieruchomości i ruchomości.

Co istotne, przepisy omawianej ustawy nie wskazują jedynie na potrzeby obrony państwa, ale również zwalczania klęsk żywiołowych, likwidacji ich skutków oraz zarządzania kryzysowego. Jest to zatem nowość w polskim porządku prawnym. Do tej pory istniała podobna instytucja nakazująca wydać wszelkie ruchomości i nieruchomości Siłom Zbrojnym w czasie wojny. Obecnie nałożenie takiego obowiązku jest możliwe również w przypadku zwalczania klęsk żywiołowych i ich skutków.

Za dostarczony przedmiot czy udostępnioną nieruchomość osobie udostępniającej przysługuje ryczałtowe wynagrodzenie, które jednak nie zawsze może być adekwatne do poniesionej szkody.

Decyzja właściwego organu administracyjnego, mimo że jest zaskarżalna, to posiada rygor natychmiastowej wykonalności. Oznacza to zatem, że owszem, przedsiębiorca może nie zgodzić się z nałożonym na niego obowiązkiem oddania składnika majątku firmy, nie może jednak uchylać się od jego wydania. Skarga będzie rozpoznawana, ale już w czasie, kiedy jego majątek będzie użytkowany przez Siły Zbrojne na cele militarne lub w celu usuwania skutków klęsk żywiołowych.

Świadczenia szczególne

Oprócz świadczeń rzeczowych ustawa dosyć obszernie reguluje tzw. świadczenia szczególne, jakie przedsiębiorca może wykonywać na żądanie Ministra Obrony Narodowej. Zgodnie z art. 642 ustawy przedsiębiorcy mogą być zobowiązani do:

1. dostosowania posiadanych nieruchomości i rzeczy ruchomych do potrzeb obrony Państwa, w sposób niezmieniający ich właściwości i przeznaczenia;
2. przystosowania budowanych (przebudowywanych i rozbudowywanych) obiektów budowlanych oraz wytwarzanych rzeczy ruchomych do potrzeb obrony Państwa, w sposób niezmieniający ich właściwości i przeznaczenia;
3. utrzymywania (przemieszczania) mocy produkcyjnych, naprawczych i usługowych niezbędnych do realizacji zadań na rzecz bezpieczeństwa lub obronności państwa;
4. wykonywania zadań mobilizacyjnych na rzecz Sił Zbrojnych;
5. gromadzenia, przechowywania i konserwacji przedmiotów niezbędnych do wykonania czynności, o których mowa w pkt 1 i 2.

Powyżej zlecone obowiązki noszą charakter odpłatny i są finansowane z budżetu państwa. Wykonywanie zadań na rzecz Sił Zbrojnych odbywa się na podstawie decyzji administracyjnej, po zawarciu umowy z MON.

Obowiązek informacyjny przedsiębiorcy

Oprócz powyższych, na przedsiębiorcach spoczywa jeszcze 1 istotny obowiązek – obowiązek informacyjny. Uaktywnia się on w chwili, kiedy wykonanie jakiegoś z zadań powierzonych przedsiębiorcy jest niemożliwe. W związku z tą powinnością przedsiębiorca taki stan rzeczy musi odpowiednio uzasadnić.

W sytuacji braku możliwości wykonania zadania wymagana jest zatem pisemna informacja wraz z uzasadnieniem, kierowana do Ministra Obrony Narodowej. Przedsiębiorca będzie musiał w tym trybie informować także o likwidacji bądź zmianie siedziby. Jest to jedynie obowiązek informacyjny i ministerstwo nie ma możliwości opiniowania uzasadnienia przedsiębiorcy ani uchylania otrzymanego oświadczenia.

Obowiązki wobec ojczyzny a odszkodowanie

Wykonywanie świadczeń w czasie wojny objęte jest dodatkowym ryzykiem. Ustawodawca wprowadził zatem regulację, która ma określać sposób rekompensaty za szkody powstałe w czasie świadczenia przez przedsiębiorców zleconych im zadań.

Zgodnie z art. 624 ustawy o obronie Ojczyzny osobom wykonującym świadczenia osobiste, które zachorowały lub doznały uszczerbku na zdrowiu podczas bądź w związku z udzielaniem tych świadczeń albo w bezpośredniej drodze do miejsca ich wykonywania lub w drodze powrotnej, przysługuje prawo do bezpłatnego korzystania ze świadczeń podmiotów leczniczych niebędących przedsiębiorcami w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej. Dodatkowo osobom, które doznały uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku powstałego podczas lub w związku z wykonywaniem świadczeń osobistych albo w bezpośredniej drodze do miejsca wykonywania tych świadczeń bądź w drodze powrotnej oraz członkom rodzin osób zmarłych wskutek takiego wypadku przysługują świadczenia na zasadach i w trybie przewidzianym dla pracowników w przepisach o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Prawo do świadczeń ustala i świadczenia wypłaca Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

Kary za unikanie nałożonych zadań

Przedsiębiorcy, którzy będą unikać wykonywania nałożonych na nich zadań, muszą liczyć się z karami administracyjnymi. Zgodnie z art. 695 ustawy przedsiębiorca, który w czasie wojny nie realizuje nałożonego zadania, nie złoży informacji o braku możliwości jego wykonania lub odmówi poddania się kontroli, lub będzie ją utrudniać, podlega karze pieniężnej. Wysokość kary w odniesieniu do liczby zadań nierealizowanych lub nieobjętych kontrolą wynosi w przypadku:

• 1 zadania – 10-krotność,
• 2 zadań – 15-krotność,
• 3 zadań – 20-krotność,
• 4 zadań – 25-krotność,
• 5 zadań – 30-krotność

– przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w czwartym kwartale roku poprzedniego, ogłoszonego przez Prezesa GUS w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”. Dla przykładu w kwietniu 2022 roku przeciętne miesięczne wynagrodzenie wyniosło 6 626,95 zł.

Obowiązki przedsiębiorcy na czas wojny – podsumowanie

Wojna rządzi się swoimi zasadami. W czasie jej trwania niczego nie można być pewnym. Tak samo jest z prawem własności. Mimo że jest to zasada generalna każdego demokratycznego państwa, to w czasie wojny schodzi na dalszy plan. Jeżeli tego będzie wymagało dobro ojczyzny, organy administracyjne mają prawo do zlecenia przedsiębiorcy wydania określonej rzeczy. MON może również zlecić określone zadanie specjalne. Ustawa jednak wskazuje, że zarówno wydanie rzeczy, jak i wykonanie określonej czynności, jest odpłatne. Często jednak wypłacone wynagrodzenie może być adekwatne do wartości poświęconych składników majątku firmy.