Przestępstwo menedżerskie - czym się charakteryzuje?

Czym charakteryzuje się działanie na szkodę spółki, czyli przestępstwo menedżerskie? Wyjaśniamy na podstawie analizy przepisów Kodeksu karnego.

Osoby zobowiązane do zajmowania się sprawami majątkowymi, jak również podejmujące kluczowe decyzje, w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej spółki są podmiotami na których ciąży ryzyko odpowiedzialności karnej, w przypadku braku należytego wykonywania obowiązków, a także narażenia spółki na niebezpieczeństwo wyrządzenia szkody. 

Są to zatem osoby zarządzające daną organizacją (np. zarząd spółki), ale również osoby nadzorujący dany podmiot (np. rada nadzorcza, komisja rewizyjna), menedżerowie wysokiego szczebla (np. dyrektorzy finansowi, dyrektorzy operacyjni), osoby na stanowiskach kierowniczych średniego szczebla (np. kierownicy działów, kierownicy projektów), czy specjaliści danej dziedziny (np. księgowi, prawnicy). 

Stanowisko to znajduje potwierdzenie w orzecznictwie sądów powszechnych, które rozszerzają krąg podmiotów sprawczych, wskazując nie tylko organy spółki, ale także osoby mające wpływ na proces decyzyjny, bowiem „za sprawcę tego typu przestępstwa można uznać tylko osobę, której uprawnienia i obowiązki obejmują łącznie zarówno dbałość o uchronienie powierzonego mienia przed uszczerbkiem, zniszczeniem lub zagubieniem albo pogorszeniem interesów majątkowych, jak i powinność wykorzystania powierzonego mienia w procesie gospodarowania w taki sposób, by zostało ono powiększone lub wzrastała jego wartość. Z perspektywy kryterium podmiotowego sprawcą tego typu czynu zabronionego mogą być także pełnomocnicy (niezależnie od statusu), zarówno majątkowi jak też procesowi, pod warunkiem ustalenia, iż posiadają nie tylko uprawnienie do reprezentowania np. spółki na zewnątrz, lecz także dysponują uprawnieniami do samodzielnego rozstrzygania o sprawach majątkowych, czy działalności spółki, np. zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia itp.” – wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 20 lutego 2015 r., sygn. akt II AKa 326/14.

Przedmiot ochrony

Ustawodawca objął ochroną interesy majątkowe podmiotów, które powierzyły osobom trzecim prowadzenie działalności gospodarczej. „Przepis art. 296 k.k. chroni interesy majątkowe podmiotu, który powierzył zajmowanie się nimi innej osobie, a także pewien standard należytej staranności w prowadzeniu cudzych interesów majątkowych.” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 5 marca 2021 r., sygn. akt II AKa 294/20. Przestępstwo niegospodarności nazywane jest również przestępstwem nadużycia zaufania, bowiem powierzając innej osobie prowadzenie działalności, w sytuacji, gdy osoba ta następnie dopuściła się przestępstwa, będąc sprawcą jednego z czynów określonych w art. 296 k.k., traci powierzone jej zaufanie. W konsekwencji, „uregulowanie art. 296 § 1 k.k. - podobnie jak pozostałe typy z art. 296 k.k. - obejmuje prawnokarną ochroną zaufanie, jakie wynika ze stosunku prawnego, opartego na przepisie ustawy, decyzji właściwego organu lub umowie, upoważniającego i zobowiązującego sprawcę do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą jednego z wymienionych podmiotów oraz nakładającego obowiązek takiego ich prowadzenia, aby w wyniku jego działań lub zaniechań nie powstało bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej w majątku mocodawcy.” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 marca 2019 r., sygn. akt II AKa 241/17.

Podstawy odpowiedzialności podmiotów decyzyjnych

Regulacje dotyczące przestępstw o charakterze menedżerskim znajdziemy w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks karny (dalej k.k.). Przepis odnoszący się wprost do odpowiedzialności karnej osób decyzyjnych znajdziemy w rozdziale XXXVI wspomnianej ustawy, tj. w rozdziale poświęconym przestępstwom przeciwko obrotowi gospodarczemu i interesom majątkowym w obrocie cywilnoprawnym. W art. 296 §1 k.k., wskazano: „Kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.” 

Sprawcą wskazanego wyżej czynu zabronionego może być zatem każda osoba posiadająca uprawnienia do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą danego podmiotu. Wystąpienie szkody majątkowej, w sytuacji prowadzenia działalności gospodarczej, która niewątpliwie jest obarczona ryzykiem nasuwa pytanie o dopuszczalne granice ryzyka, po przekroczeniu których podmiot naraża się na odpowiedzialność karną. Warto w tym miejscu przywołać wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2017 r., sygn. akt III KK 238/16, w którym zakreślono granice dopuszczalnego ryzyka gospodarczego, wskazując, że: „nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązku, o czym mowa w art. 296 § 1 k.k., to zachowanie wadliwe z punktu widzenia wyboru celów, środków lub sposobów gospodarowania w realizowaniu danego rodzaju działalności gospodarczej i tym samym podjęcie nadmiernego ryzyka gospodarczego”. 

Przestępstwo nadużycia uprawnień, bądź niedopełnienia obowiązku, wskazane w art. 296 k.k., może mieć charakter umyślny, bądź nieumyślny. Sprawca może popełnić czyn zabroniony w sposób bezpośredni (z zamiarem jego popełnienia), jak również z zamiarem ewentualnym (przewidując możliwość jego popełnienia i akceptację popełnienia czynu zabronionego). Ma to zatem wpływ na wymiar orzeczonej przez Sąd kary, w przypadku udowodnienia winy. Już samo sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa wystąpienia znacznej szkody majątkowej, powoduje, że sprawca tego czynu podlega karze od do 3 lat pozbawienia wolności (art. 296 §1a k.k.), a tym samym pozwala określić, że czyn ten można popełnić jedynie umyślnie, jednak z uwagi na brak wystąpienia szkody, a jedynie „sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa wystąpienia znacznej szkody majątkowej” odpowiedzialność ta jest mniejsza niż w typie podstawowym określonym w art. 296 §1 k.k.

Ustawodawca, w §4a, omawianego przepisu, określił, że w przypadku, jeśli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, to ściganie przestępstwa z art. 296 §1a k.k., następuje na wniosek samego pokrzywdzonego (spółki), a które to uprawnienie nadano również wspólnikom, akcjonariuszom lub udziałowcom pokrzywdzonej spółki, a także członkom pokrzywdzonej spółdzielni. Co do zasady, ściganie przestępstwa niegospodarności, następuje z urzędu, za wyjątkiem przypadku wskazanego w art. 296 §1a k.k., gdy pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa. W dalszej analizie należy pochylić się nad art. 296 §2 k.k., będącym typem kwalifikowanym przestępstwa niegospodarności, który przewiduje surowszą odpowiedzialność sprawcy, w przypadku, gdy działa on na szkodę spółki, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Stąd podlega on karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Najbardziej karalnym naruszeniem, zawartym w art. 296 §3 k.k., jest nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków przez osobę posiadająca takie uprawnienia lub obowiązki, które w konsekwencji zachowania sprawcy powodują powstanie szkody majątkowej w wielkich rozmiarach. W tym przypadku czyn taki jest zagrożony karą od roku do 10 lat pozbawienia wolności.

Ocena sytuacji gospodarczej spółki a podejmowanie decyzji

Jakie zatem przesłanki pozwalają stwierdzić, że podejmowana decyzja była decyzją racjonalną, nie przekraczającą nadmiernego ryzyka gospodarczego, które z punktu widzenia interesów podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą mogła doprowadzić, bądź doprowadziła do powstania szkody? Odpowiedź nasuwa stanowisko judykatury, która wskazuje na czym polega zachowanie właściwe i racjonalne, biorąc pod uwagę interes spółki. Należyte podejmowanie decyzji podmiotu gospodarczego „wymaga zatem kompleksowego, a jedynie wybiórczego podejścia do podejmowanych umów, czynności i decyzji, analizowania ich bliższych, dalszych i perspektywicznych skutków majątkowych, oceny i uwzględniania ryzyka gospodarczego związanego ze sprawami majątkowymi, podejmowania czynności zabezpieczających interesy majątkowe przedsiębiorcy przed stratą (szkodą).” – wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 11 grudnia 2014 r., sygn. akt II AKa 362/14. 

Przestępstwo menedżerskie - wnioski

Podsumowując analizę przepisów Kodeksu karnego, w zakresie przestępstwa menedżerskiego poprzez działanie na szkodę spółki, będącej następstwem nadużywania uprawnień lub niedopełnienia obowiązków, należy w każdym przypadku dokonać obiektywnej oceny stanu faktycznego, ze szczególnym uwzględnieniem perspektywy prawidłowości podejmowania decyzji, w oparciu o takie kwestie jak: 

1. ryzyko związane z danym zachowaniem osoby decyzyjnej,
2. związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy ryzykiem, a niedopełnieniem obowiązku, czy nadużyciem uprawnień,
3. wystąpienie co najmniej znacznej szkody majątkowej lub sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa jej wyrządzenia.

Tym samym, mając na względzie indywidualny charakter każdej sprawy, jak również sposoby podejmowania decyzji, procedury działania w sytuacjach kryzysowych, a także doświadczenie i wiedzę osób decyzyjnych, zobowiązanych do prowadzenia spraw majątkowych lub działalności gospodarczej danego podmiotu należy stwierdzić, że brak jest jednolitych kryteriów mogących kwalifikować dane zachowanie osoby zarządzającej przedsiębiorstwem lub majątkiem przedsiębiorcy potencjalnego jako sprawcę czynu zabronionego. 

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks karny.

Orzecznictwo:

• Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 20 lutego 2015 r., sygn. akt II AKa 326/14,
• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 5 marca 2021 r., sygn. akt II AKa 294/20,
• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 marca 2019 r., sygn. akt II AKa 241/17,
• Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 lutego 2017 r., sygn. akt III KK 238/16,
• Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 11 grudnia 2014 r., sygn. akt II AKa 362/14.

Materiał opracowany przez zespół „Tak Prawnik”.

Właścicielem marki „Tak Prawnik” jest BZ Group Sp. z o.o.