Odwiedzając kancelarię notarialną, nie zawsze mamy świadomość, że nie we wszystkich przypadkach sporządzenie umowy żądanej przez swojego klienta jest zgodne z prawem. Istnieją sytuacje, które wymuszają na rejencie odmowę dokonania czynności. Kiedy notariusz może odmówić sporządzenia umowy?
Kim jest notariusz?
Notariusz jest prawnikiem, przedsiębiorcą i jednocześnie funkcjonariuszem publicznym, który ma prawo posługiwać się pieczęcią z godłem Polski. Obliguje go to nie tylko do słuchania wniosków swoich klientów, lecz przede wszystkim do przestrzegania prawa. W praktyce oznacza to, że każde żądanie sporządzenia odpowiedniej umowy lub oświadczenia notarialnego musi zostać uprzednio zbadane przez rejenta pod kątem ich zgodności z obowiązującym prawem i zasadami współżycia społecznego.
Notariusz nie jest prawnikiem, który realizuje wszystkie żądania klientów. Jego obowiązkiem jest bowiem czuwanie nad prawidłowością dokumentacji wpuszczanej do obiegu prawno-gospodarczego. W przypadku, gdy notariusz sporządzi wadliwą umowę, będzie ponosił za to odpowiedzialność – zarówno dyscyplinarną, jak i odszkodowawczą względem swoich klientów. Wszystko to sprawia, że w niektórych sytuacjach rejent będzie zobowiązany do odmowy dokonania żądanej czynności prawnej. Przesądzają o tym konkretne przepisy Ustawy z dnia 14 lutego 1991 roku – Prawo o notariacie.
Sporządzenie umowy a odmowa w przypadku sprzeczności z prawem
Pierwszą sytuacją, w której notariusz może odmówić dokonania żądanej czynności, jest jej sprzeczność z prawem lub zasadami współżycia społecznego. Umowy, choć w dużej mierze mogą odpowiadać woli stron, to jednak nie mogą naruszać obowiązujących przepisów. Przykładowo umowa sprzedaży nie może mieć za przedmiot towaru wyjętego z obrotu gospodarczego, a takimi są chociażby ludzkie zwłoki, narkotyki, nielegalnie sprowadzana broń lub zwierzęta, których nie wolno sprzedawać.
Zakazane jest również sporządzenie umowy, która byłaby sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, np. prowadziłaby do obejścia prawa, wprowadzałaby rażący wyzysk jednej strony zobowiązania względem drugiej, byłaby niemożliwa do zrealizowania.
W pierwszej kolejności notariusz musi więc zbadać czy umowa, której żąda klient, będzie zgodna z aktualnymi przepisami i zasadami współżycia społecznego. Jeśli nie – ma on obowiązek odmówić dokonania takiej czynności. W przypadku, gdyby jednak miało miejsce sporządzenia umowy (np. wskutek zastraszenia notariusza przez klienta lub braku odpowiedniej wiedzy), to zobowiązanie takie będzie z mocy samego prawa nieważne i to od samego początku. Przyjmujemy wówczas, że do zawarcia umowy nigdy w ogóle nie doszło.
Sporządzenie umowy a obiektywność notariusza
Zgodnie z treścią art. 80 ust. 2 Prawa o notariacie przy dokonywaniu czynności notarialnych notariusz jest obowiązany czuwać nad należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czynność ta może powodować skutki prawne. Z powyższego wynika, że rejent czuwa nad ochroną praw obu stron umowy, a nie tylko tej, która przyszła z żądaniem jej sporządzenia. Jeśli notariusz stwierdzi, że umowa chociażby potencjalnie narusza prawa jednego z kontrahentów, to sporządzenie umowy spotka się z odmową, nawet jeśli jest zgodna z obowiązującym prawem.
Sporządzanie umowy a świadomość i swoboda klienta
Notariusz jest zobowiązany do odmowy dokonania czynności, jeśli uzna, że osoba składająca swoje oświadczenie woli nie robi tego w sposób świadomy lub swobodny. Z taką sytuacją mamy do czynienia najczęściej w sprawach spadkowych, gdzie przyszły spadkodawca na polecenie rodziny ma sporządzić testament o określonej treści. Równie częste są przypadki żądania podpisywania umów (np. sprzedaży, darowizny nieruchomości lub dożywocia) przez osoby starsze z demencją lub innymi chorobami, które czasowo lub trwale wyłączają u nich świadomość podejmowanych decyzji.
Brak świadomości i swobody przy zawieraniu umowy to okoliczności przesądzające o całkowitej nieważności danego zobowiązania. Nawet jeśli notariusz sporządziłby taki kontrakt, to później będzie można go podważyć przed właściwym sądem. W tym celu wnosi się pozew o stwierdzenie nieważności czynności prawnej lub umowy. Notariusz, którego umowa zostanie uznana za nieważną, może odpowiadać odszkodowawczo zarówno wobec samego klienta, jak i członków jego rodziny. Wysokość odszkodowania jest ustalana indywidualnie w danej sprawie przez poszkodowanego lub jego najbliższych. Niezależnie od tego rejent może zostać pociągnięty do odpowiedzialności dyscyplinarnej przez Izbę Notarialną – poszkodowany klient może samodzielnie złożyć zawiadomienie na piśmie w tej sprawie.
Czynności dotyczące notariusza lub jego rodziny
Aby przeciwdziałać nadużyciom ze strony notariuszy, ustawodawca wprowadził ważne ograniczenie przy dokonywaniu czynności przez rejentów. Notariuszowi nie wolno dokonywać czynności notarialnych, które dotyczą:
- samego notariusza;
- jego małżonka;
- krewnych lub powinowatych notariusza w linii prostej bez ograniczenia stopnia, a w linii bocznej krewnych i powinowatych do trzeciego stopnia włącznie;
- osób związanych z notariuszem z tytułu przysposobienia, opieki, kurateli lub będących w bliskim z nim stosunku.
Zakaz, o którym mowa powyżej, stosuje się również wobec zastępcy notariusza. Pamiętajmy także, że ograniczenia przy dokonywaniu czynności notarialnych trwają także po ustaniu małżeństwa, przysposobienia, opieki lub kurateli. Innymi słowy, sporządzenie umowy przez notariusza nie jest możliwe, jeśli stroną będzie jego były małżonek lub adoptowane dziecko.
Sporządzenie umowy a odmowa dokonania czynności notarialnej
Zgodnie z treścią art. 81a Prawa o notariacie odmowę dokonania czynności notarialnej notariusz stwierdza w protokole. Dokument taki powinien zostać wręczony klientowi, który domaga się sporządzenia konkretnej umowy.
Osobę, której odmówiono dokonania czynności notarialnej, poucza się o prawie i trybie zaskarżenia odmowy. Osoba ta w terminie tygodnia od dnia odmowy dokonania czynności notarialnej może żądać na piśmie sporządzenia i doręczenia uzasadnienia odmowy. Notariusz sporządza uzasadnienie w terminie tygodnia od dnia otrzymania żądania.
Na odmowę dokonania czynności notarialnej osoba zainteresowana może wnieść, w terminie tygodnia od dnia doręczenia uzasadnienia odmowy, a gdy nie zażądała w przepisanym terminie doręczenia uzasadnienia odmowy – od dnia, w którym dowiedziała się o odmowie, zażalenie do sądu okręgowego właściwego ze względu na siedzibę kancelarii notariusza odmawiającego dokonania czynności notarialnej. Zażalenie wnosi się za pośrednictwem tego notariusza.
Notariusz jest obowiązany ustosunkować się do zażalenia w terminie tygodnia i wraz z zażaleniem przedstawić swoje stanowisko sądowi oraz doręczyć je osobie zainteresowanej, chyba że sporządził i doręczył już tej osobie uzasadnienie odmowy. Sąd rozpoznaje zażalenie na rozprawie, stosując odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym. Notariusz może, jeżeli uzna zażalenie za słuszne, dokonać czynności notarialnej; w tym przypadku nie nadaje zażaleniu dalszego biegu.
Sporządzenie umowy przed notariuszem - wnioski
Notariusz jest funkcjonariuszem publicznym, który dokonuje różnego rodzaju czynności prawnych. Mimo że powinien słuchać żądań swoich klientów, to jednak sporządzenie umowy nie może być dokonane w każdej sytuacji. Odmowa dokonania czynności notarialnej będzie miała miejsce wtedy, gdy jest ona sprzeczna z prawem, zasadami współżycia społecznego, dotyczy samego notariusza lub jego bliskich. Równie istotne są świadomość i swoboda wyrażania oświadczenia woli przez klienta – jeśli są one naruszone, notariusz ma obowiązek odmówić dokonania konkretnej czynności, o czym informuje klienta w stosownym protokole.
