Sprawstwo w postępowaniu karnym skarbowym

Gospodarka państwowa oraz budżet krajowy są bardzo ważnym elementem w efektywnym i sprawiedliwym zarządzaniu państwa. Nie dziwi zatem, że wszelkie przejawy działania nacechowanego próbą oszukania systemu są ścigane przez odpowiednie organy, a sprawcy czynów niedozwolonych dość rygorystycznie karani. Stabilność finansowa Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego jest gwarantem dostatniego życia obywateli. Trzeba przy tym pamiętać, że nie tylko bezpośredni sprawca przestępstwa może zostać pociągnięty do odpowiedzialności, gdyż sprawstwo w postępowaniu karno-skarbowym rozciąga się również na inne osoby, które pomagały w dokonaniu danego czynu czy też kierowały całą operacją.

Jakie są formy sprawstwa?

Sprawcą w postępowaniu karno-skarbowym co do zasady jest każda osoba odpowiedzialna za czyn zabroniony określony w odpowiednich ustawach. Instytucja sprawstwa została określona w Kodeksie karnym skarbowym w art. 9. Przepis ten typuje formy popełnienia wykroczeń i przestępstw skarbowych. Zaliczamy do nich sprawstwo pojedyncze, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze oraz sprawstwo polecające.

Z przepisu wynika zatem, że nie tylko bezpośredni sprawcy mogą zostać ukarani, lecz także osoby, które kierują całym przedsięwzięciem przestępczym bądź wykorzystując uzależnienie od siebie innej osoby, zlecają jej wykonanie czynu zabronionego.

Zobacz też:

Jaką istotę ma sprawstwo?

W kwestii samego sprawstwa należy odróżnić sprawstwo pojedyncze od współsprawstwa. Sprawstwo pojedyncze ujawnia się w tym, że sprawca realizuje samodzielnie wszystkie znamiona przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego określone w odpowiednim przepisie. Dotyczy to również sytuacji, kiedy dwie osoby lub więcej, w tym samym czasie i miejscu, popełnią taki sam czyn bez porozumienia się ze sobą. Za przykład może posłużyć sytuacja, kiedy dwie osoby jadące jednym pojazdem próbują nielegalnie przewieźć przez granicę państwa towar, który podlega ocleniu. Mimo że wykroczenie zostało dokonane równolegle, to każdy ze sprawców będzie odpowiadał osobno za swój czyn, jeżeli przed i w trakcie jego popełniania nie uzgodnili tego ze sobą.

Inaczej sprawa wygląda w przypadku współsprawstwa. Mamy z nim do czynienia w sytuacji, gdy dwie osoby lub więcej popełnią czyn zabroniony wspólnie i w porozumieniu. Istotne jest tutaj „porozumienie się”, którego celem jest świadome popełnienie przestępstwa lub wykroczenia. Wracając do powyższego przykładu, jeżeli te same osoby przewoziłyby nielegalnie przez granicę towar, ale dokonały tego, ustalając wcześniej szczegóły przemytu, wówczas doszłoby do współsprawstwa. Warto przy tym wskazać, że współsprawstwo może wystąpić zarówno przed, jak i w trakcie dokonywania czynów zabronionych.

Współsprawstwo nie zawsze będzie oznaczało, że każda z osób biorących udział w przestępstwie będzie w określonej części samodzielnie realizowała znamiona czynu. Współsprawstwem będzie również takie zachowanie, które według uzgodnionego podziału ról w celu realizacji zaplanowanego czynu nie będzie polegało na żadnym czynnym działaniu, a jedynie na umożliwieniu dokonania przestępstwa. Istotne jest tutaj, aby owo zachowanie było podjęte w sposób ukierunkowany na dokonanie czynu zabronionego, tj. aby osoba umożliwiająca była świadoma swojego działania i postępowania w porozumieniu ze sprawcami czynnymi, a także miała udział w korzyściach z tego czynu.

Doktryna wskazuje przy tym, że w każdym przypadku współdziałania, czy to opartego na hierarchicznej podległości współdziałających (zwanego strukturą pionową), czy też polegającego na porozumieniu równorzędnych i samodzielnych partnerów (zwanego strukturą poziomą), prawidłowe ustalenie charakteru współuczestnictwa poszczególnych osób wymaga dokładnej analizy. Należy wykluczyć wszelkie domniemania i wszelki automatyzm (por. Wilk 2021, wyd. 5/Wilk).

Sprawstwo kierownicze

Forma sprawstwa kierowniczego polega na kierowaniu wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę. Kierowanie oznacza planowanie i prowadzenie operacji podjętej w celu dokonania czynu zabronionego. Od decyzji sprawcy kierowniczego musi zależeć rozpoczęcie, przeprowadzenie czy nawet przerwanie zachowania osoby lub osób bezpośrednio realizujących znamiona czynu.

Sprawstwo polecające

Przepis art. 9 § 1 kks wśród form sprawstwa wymienia także sprawstwo polecające, które polega na wykorzystaniu uzależnienia innej osoby od siebie i poleceniu jej wykonania czynu zabronionego. Aby forma ta miała miejsce, musi zaistnieć stosunek zależności między sprawcą bezpośrednim przestępstwa a osobą wydającą polecenie. Stosunek ten może przyjąć charakter formalny, tj. podległość służbowa, bądź charakter faktyczny, tj. dług wdzięczności. Ważne jest, aby osoba wykonująca polecenie rozumiała je jako faktyczną wolę polecającego, a nie np. wskazówkę czy poradę.

W takiej sytuacji sprawca polecający odpowiada tak samo jak sprawca pośredni wykroczenia lub przestępstwa skarbowego. To, że poziom winy jest równoważony z rzeczywistym dokonaniem czynu zabronionego, nie oznacza jednak, że oba podmioty będą ukarane w taki sam sposób. Kodeks karny skarbowy przyjmuje, że sprawstwo polecające stanowi przesłankę nadzwyczajnego obostrzenia kary, a co za tym idzie, wymiar kary będzie o wiele wyższy.

Odpowiedzialność za sprawstwo

Granice odpowiedzialności za sprawstwo zostały określone w § 2 art. 9 kks. Przepis ten stanowi, że każdy ze współsprawców wykonujących czyn zabroniony odpowiada w granicach swej umyślności lub nieumyślności, niezależnie od odpowiedzialności pozostałych sprawców. Jest to tzw. zasada indywidualizacji odpowiedzialności za sprawstwo przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego.

Sprawcy odpowiadają w granicach swojego zamiaru. Współsprawca nie odpowiada zatem za zachowanie innego uczestnika czynu zabronionego. Nie ponosi odpowiedzialności również za nieobjęte porozumieniem elementy dokonanego czynu zabronionego.

Omawiany przepis wskazuje również, że okoliczność osobistą, wyłączającą lub łagodzącą albo zaostrzającą odpowiedzialność, która nie stanowi znamienia czynu zabronionego, uwzględnia się tylko co do sprawcy, którego ona dotyczy. Oznacza to, że jeżeli przesłanki nadzwyczajnego złagodzenia kary (np. nieletniość) lub zaostrzenia kary (np. recydywa) zostają spełnione wyłącznie przez jednego ze współsprawców, możliwość złagodzenia lub zaostrzenia może być stosowana tylko wobec tej osoby. Reszta współsprawców odpowiada w sposób zwykły przewidziany przez Kodeks karny-skarbowy.

Sprawstwo a odpowiedzialność rozszerzona

Omawiany przepis art. 9 kks w § 3 wprowadza zasadę, zgodnie z którą tak samo jak osoba popełniająca wykroczenie lub przestępstwo przeciwko Skarbowi Państwa odpowiada również osoba pełniąca funkcję zastępcy prawnego w podmiotach prywatnych.

Za przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe odpowiada, tak samo jak sprawca, także ten, kto na podstawie:

przepisu prawa;
decyzji właściwego organu;
umowy;
faktycznego wykonywania

zajmuje się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej.

Oznacza to, że jeżeli osoba działająca na podstawie np. powołania czy umowy (np. prezes zarządu spółki) jako zarządca majątku danego podmiotu (np. spółki z o.o.) dokonuje przestępstwa skarbowego, to odpowiedzialność spada zarówno na osobę lub podmiot kierowany, jak i bezpośrednio na osobę pełniącą funkcję kierowniczą. Potwierdził to Sąd Najwyższy, wskazując, że „powierzenie obowiązków w zakresie rozliczeń podatkowych fachowym osobom trzecim nie znosi samo przez się odpowiedzialności podatnika w sferze prawa karnego skarbowego, ale pod warunkiem udowodnienia, że miał on jednak świadomość możliwości wadliwego rozliczenia i godził się na rozliczenie niezgodne z przepisami prawa podatkowego” (por. postanowienie SN – Izba Karna z 23 maja 2002 roku, sygn. akt: V KKN 426/00).

Warto wskazać również na rozumienie pojęcia „zajmowania się cudzymi sprawami”. Jest to rozstrzyganie w określonych sprawach, współdziałanie w nich lub wpływanie na rozstrzygnięcia, choćby jednorazowe, jednak z wyłączeniem czynności ściśle wykonawczych (por. O. Górniok, Prawo karne gospodarcze, s. 76). Pojęcie zajmowania się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi, o którym mowa w art. 9 § 3 kks, może być rozumiane ogólnie, bez konieczności wskazania, że konkretne czynności (obowiązki) powierzone zostały konkretnej osobie.