Urlop rodzicielski - kto może się o niego starać?

Urlop rodzicielski jest jednym z przywilejów gwarantowanych pracownikom-rodzicom przez Kodeks pracy. Dzięki temu uprawnieniu rodzice mogą opiekować się dzieckiem w pierwszych latach jego życia, otrzymując za ten okres zasiłek macierzyński. W związku z wejściem w życie dyrektyw unijnych i koniecznością dostosowania do nich polskiego prawa pracy pojawi się również kilka zmian w zasadach korzystania z tego urlopu.

Urlop rodzicielski i planowane zmiany

Urlop rodzicielski to przywilej przysługujący osobom powiększającym rodzinę. Urlopy związane z rodzicielstwem mają na celu wykształcenie i pogłębienie więzi między rodzicami a nowo narodzonymi potomkami czy dziećmi przysposobionymi. Zasady ich udzielania są szczegółowo opisane w przepisach Kodeksu pracy.

Polskie prawo musi zostać dostosowane do przepisów unijnych, a mianowicie do Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 z dnia 20 czerwca 2019 roku w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów. Jak czytamy w uzasadnieniu projektu: „dyrektywa 2019/1158 ustanawia minimalne wymagania mające na celu osiągnięcie równości kobiet i mężczyzn pod względem szans na rynku pracy i traktowania w miejscu pracy przez ułatwienie pracownikom będącym rodzicami lub opiekunami godzenia życia zawodowego z rodzinnym. W tym celu dyrektywa 2019/1158 przewiduje indywidualne prawa związane z:

• urlopem ojcowskim, urlopem rodzicielskim i urlopem opiekuńczym,
• elastyczną organizacją pracy dla pracowników będących rodzicami lub opiekunami”.

Na wdrożenie w polskim porządku prawnym postanowień dyrektywy Polska ma czas do 2 sierpnia, jednak jak wynika z licznych zapowiedzi, zmiany te mają wejść w życie dopiero z początkiem 2023 roku.

Kto może skorzystać z urlopu rodzicielskiego?

W obecnym stanie prawnym z urlopu rodzicielskiego mogą skorzystać oboje rodzice, pod warunkiem że w dniu porodu matka pozostawała w zatrudnieniu (ubezpieczeniu). Oznacza to, że jeśli matka dziecka nie posiadała ubezpieczenia w dniu porodu, to ojcu nie przysługuje to uprawnienie w ogóle. Rodzicielski może zostać udzielony bezpośrednio po zakończeniu urlopu macierzyńskiego. Co ważne, przysługuje on zarówno w przypadku urodzenia, jak i przysposobienia dziecka (przyjęcia na wychowanie). Matka i ojciec dziecka mogą przebywać na tym urlopie jednocześnie, jednak wówczas łączny czas jego trwania nie powinien przekroczyć wyznaczonego limitu.

W zakresie uzyskania prawa do urlopu rodzicielskiego planowane są zmiany związane z wdrożeniem dyrektywy 2019/1158. Zgodnie z tym aktem ojciec będzie uprawniony do skorzystania z urlopu rodzicielskiego bez względu na to, czy matka w dniu porodu pozostawała w zatrudnieniu.

Wymiar urlopu rodzicielskiego

Aktualnie urlop rodzicielski może zostać udzielony bezpośrednio po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego. Czas jego trwania uzależniony jest od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie. Przysługuje on w wymiarze 32 tygodni przy urodzeniu jednego dziecka bądź 34 tygodni, jeśli przy jednym porodzie urodzonych zostanie dwoje lub więcej dzieci. Oczywiście dotyczy to również osób przysposabiających dziecko, tu jednak w przypadku przyjęcia na wychowanie dziecka w wieku do:

• 7. roku życia,
• 10. roku życia, jeżeli podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego

urlop rodzicielski może trwać maksymalnie 29 tygodni.

Po wdrożeniu dyrektywy 2019/1158 urlop rodzicielski zostanie wydłużony aż o 9 tygodni. Oznacza to, że będzie można skorzystać z urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania opieki nad dzieckiem w wymiarze do:

• 41 tygodni – w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;
• 43 tygodni – w przypadku urodzenia dwójki lub większej liczby dzieci przy jednym porodzie;
• 38 tygodni – w przypadku przyjęcia dziecka w wieku do 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiaązku szkolnego, do 10. roku życia.

Warto jednak pamiętać, że dodatkowe 9 tygodni przysługiwać będzie wyłącznie jednemu z rodziców – nie będzie możliwe przeniesienie tej części na drugiego rodzica.

Wydłużenie urlopu rodzicielskiego w związku z ustawą „Za życiem”

W projekcie Kodeksu pracy pojawiła się również propozycja zwiększenia nowej puli urlopu rodzicielskiego o dodatkowe 24 tygodnie dla rodziców dziecka posiadającego zaświadczenie stwierdzające ciężkie i nieodwracalne upośledzenie albo nieuleczalną chorobę zagrażającą życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu. Jest to wsparcie wynikające z tzw. ustawy „Za życiem”. W takiej sytuacji urlop rodzicielski będzie przysługiwał przez okres: 

• 65 tygodni – w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;
• 67 tygodni – w przypadku urodzenia dwójki lub większej liczby dzieci przy jednym porodzie;
• 62 tygodni – w przypadku przyjęcia dziecka w wieku do 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, do 10. roku życia.

Podział rodzicielskiego na części

Urlop rodzicielski jest udzielany bezpośrednio po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego albo zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego, nie więcej niż w 4 częściach, przypadających bezpośrednio jedna po drugiej, albo bezpośrednio po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający części urlopu rodzicielskiego, w wymiarze wielokrotności tygodnia. Jednakże 16 tygodni tego urlopu można wykorzystać w dogodnym dla rodziców czasie, który nie przypada bezpośrednio po poprzedniej części urlopu.

Rodzice mają czas na jego wykorzystanie aż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko skończy 6 lat.

Dodatkowo żadna z części urlopu rodzicielskiego nie może być krótsza niż 8 tygodni, z wyjątkiem:

• pierwszej części urlopu rodzicielskiego, która w przypadku:

• urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie nie może być krótsza niż 6 tygodni,

• przyjęcia przez pracownika na wychowanie dziecka w wieku do 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, do 10. roku życia, nie może być krótsza niż 3 tygodnie;

• sytuacji, gdy pozostała do wykorzystania część urlopu jest krótsza niż 8 tygodni.

Również i te przepisy mają ulec zmianie. W projekcie zaproponowano, aby pracownicy mieli prawo wykorzystać urlop rodzicielski w nie więcej niż 5 częściach. Ponadto zniesiona zostanie możliwość skorzystania z 16 tygodni urlopu w późniejszym terminie oraz przepis dotyczący minimalnej części urlopu rodzicielskiego.

Wnioskowanie o urlop rodzicielski

Według aktualnych przepisów prawo do skorzystania z urlopu rodzicielskiego przysługuje po złożeniu wniosku do pracodawcy w formie papierowej. Po wejściu w życie dyrektywy 2019/1158 składanie wniosków o udzielenie urlopu rodzicielskiego będzie mogło odbywać się również w formie elektronicznej.

Wniosek o udzielenie urlopu rodzicielskiego pracownik powinien dostarczyć pracodawcy nie później niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu.

Zasiłek za czas urlopu rodzicielskiego

Oczywiście na czas urlopu rodzicielskiego rodzic nie zostaje bez środków. W okresie korzystania z niego otrzymuje zasiłek macierzyński w wysokości 80% podstawy wymiaru zasiłku, jeżeli wniosek o udzielenie urlopu rodzicielskiego został złożony nie później niż 21 dni po porodzie lub jeśli wniosek nie będzie złożony w terminie to w wysokości 100% za:

• 6 tygodni urlopu rodzicielskiego – w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie oraz w przypadku przyjęcia na wychowanie jednego dziecka,
• 8 tygodni urlopu rodzicielskiego – w przypadku urodzenia przy jednym porodzie co najmniej dwojga dzieci oraz w przypadku równoczesnego przyjęcia na wychowanie co najmniej dwojga dzieci,
• 3 tygodnie urlopu rodzicielskiego – w przypadku przyjęcia na wychowanie dziecka, o ile ubezpieczony ma prawo do zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego w minimalnym wymiarze wynoszącym 9 tygodni;

a za pozostałą jego część 60% podstawy.

Po wejściu nowych przepisów w życie wysokość zasiłku macierzyńskiego za czas urlopu rodzicielskiego będzie inna i wyniesie:

• 70% za cały okres urlopu rodzicielskiego lub
• 81,5% za podstawowy okres urlopu rodzicielskiego – takie rozwiązanie będzie jednak stosowane, jeśli w ciągu 21 dni po porodzie matka złoży wniosek do ZUS-u lub pracodawcy o wypłacenie jej zasiłku za okres urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego. Wtedy jednak za dodatkowe 9 tygodni urlopu przysługującego drugiemu rodzicowi zasiłek będzie należny w kwocie 70%.

Łączenie urlopu rodzicielskiego z pracą

Pracownik ma możliwość łączenia urlopu rodzicielskiego z pracą w wymiarze nie wyższym niż ½ etatu. W tej sytuacji urlop rodzicielski ulega proporcjonalnemu wydłużeniu. Uwzględniono to również w projektowanych zmianach przepisów. Maksymalne limity wydłużenia urlopu rodzicielskiego przedstawia poniższa tabela.

Pracownik, który chce powrócić do pracy, zobligowany jest do złożenia wniosku w tej sprawie nie później niż 21 dni przed planowanym rozpoczęciem pracy. Pracodawca powinien taki wniosek uwzględnić, chyba że nie jest to możliwe ze względu na organizację pracy lub rodzaj wykonywanej pracy. Wtedy należy poinformować zatrudnionego na piśmie o przyczynie odmowy. Kodeks pracy nie wskazuje terminu, w jakim pracodawca musi powiadomić pracownika o negatywnym rozpatrzeniu tego wniosku. Po zmianach przepisów powinien tego dokonać w ciągu 7 dni od otrzymania wniosku.

Urlop rodzicielski wydłuża okres, w którym pracownik może przebywać z nowo narodzonym lub adoptowanym dzieckiem. Kodeks pracy przewiduje wiele uprawnień związanych z korzystaniem z tego urlopu. Niebawem mają wejść w życie zmiany znacznie korzystniejsze niż obowiązujące obecnie. Warto wiedzieć, jakie obowiązki będą w związku z tym spoczywały na pracodawcy.