Zmiany przepisów Kodeksu pracy dotyczących urlopu rodzicielskiego, które weszły w życie 26 kwietnia 2023 roku, dotyczą między innymi nowego uregulowania możliwości wykorzystywania tego urlopu w częściach.
Dyrektywa work-life balance
26 kwietnia 2023 roku wprowadzono do Kodeksu pracy unormowania wdrażające do polskiego porządku prawnego przepisy:
Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1152 z dnia 20 czerwca 2019 roku w sprawie przejrzystych i przewidywalnych warunków pracy w Unii Europejskiej oraz
Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 z dnia 20 czerwca 2019 roku w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów oraz uchylającej dyrektywę Rady 2010/18/UE.
Druga z wymienionych dyrektyw, zwana dyrektywą work-life balance, ustanawia minimalne wymagania mające na celu osiągnięcie równości kobiet i mężczyzn pod względem szans na rynku pracy i traktowania w miejscu pracy przez ułatwienie pracownikom będącym rodzicami lub opiekunami godzenia życia zawodowego z rodzinnym. W tym celu dyrektywa przewiduje indywidualne prawa związane z:
urlopem ojcowskim, urlopem rodzicielskim i urlopem opiekuńczym;
elastyczną organizacją pracy dla pracowników będących rodzicami lub opiekunami.
Urlop rodzicielski przed 26 kwietnia 2023 roku
W poprzednim stanie prawnym, pracownik miał prawo do urlopu rodzicielskiego w wymiarze do:
32 tygodni – w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie (albo przyjęcia na wychowanie jednego dziecka), albo
34 tygodni – w razie urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie lub przyjęcia na wychowanie jednorazowo więcej niż jednego dziecka.
Urlop w tym wymiarze przysługiwał łącznie obojgu rodzicom dziecka. W przypadku, gdy z urlopu rodzicielskiego jednocześnie korzystali oboje rodzice dziecka, łączny jego wymiar nie mógł przekraczać wymiaru wskazanego wyżej.
Urlop rodzicielski był udzielany jednorazowo albo w częściach, nie później niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończyło 6. rok życia. Udzielano go bezpośrednio po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego albo zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego, nie więcej niż w 4 częściach przypadających bezpośrednio jedna po drugiej albo bezpośrednio po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający części urlopu rodzicielskiego, w wymiarze wielokrotności tygodnia. Oznacza to, że prawo do urlopu rodzicielskiego było uzależnione od pozostawania matki dziecka w zatrudnieniu (ubezpieczeniu) w dniu porodu. Nie przewidywano też wówczas nieprzenoszalnej części płatnego urlopu rodzicielskiego przysługującej wyłącznie jednemu z rodziców.
Część urlopu rodzicielskiego w wymiarze do 16 tygodni mogła być udzielona w terminie nieprzypadającym bezpośrednio po poprzedniej części tego urlopu albo nieprzypadającym bezpośrednio po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający części tego urlopu. Liczba wykorzystanych w tym trybie części urlopu pomniejszała liczbę części przysługującego urlopu wychowawczego.
Żadna z części urlopu rodzicielskiego nie mogła być krótsza niż 8 tygodni, z wyjątkiem:
pierwszej części urlopu rodzicielskiego, która w przypadku:
urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie nie mogła być krótsza niż 6 tygodni,
przyjęcia przez pracownika na wychowanie dziecka w wieku do 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, do 10. roku życia, nie mogła być krótsza niż 3 tygodnie;
sytuacji, gdy pozostała do wykorzystania część urlopu jest krótsza niż 8 tygodni.
Przykład 1.
Pierwszą część urlopu rodzicielskiego (przysługującego w wymiarze 32 tygodni) następującą bezpośrednio po porodzie pracownica wykorzystała w wymiarze 8 tygodni, a drugą część przypadającą bezpośrednio po części pierwszej – w wymiarze 16 tygodni. Następnie przez pół roku rodzice dziecka nie korzystali z urlopu rodzicielskiego. Po upływie tego okresu ostatnią 8-tygodniową część urlopu rodzicielskiego wykorzystał ojciec dziecka.
Przykład 2.
Rodzice trojga dzieci urodzonych przy jednym porodzie zdecydowali, że cały urlop rodzicielski wykorzysta tylko jedno z nich. W związku, z tym matka dziecka wykorzystała wspomniany urlop w pełnym wymiarze 34 tygodni – w czterech bezpośrednio następujących po sobie częściach wynoszących 8, 14, 10 i 2 tygodnie.
Stan prawny od 26 kwietnia 2023 roku
Obecnie rodzice dziecka mają prawo do urlopu rodzicielskiego w wymiarze do:
41 tygodni – w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;
43 tygodni – w przypadku porodu mnogiego.
Natomiast rodzice dziecka posiadającego zaświadczenie stwierdzające ciężkie i nieodwracalne upośledzenie albo nieuleczalną chorobę zagrażającą życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu, mają prawo do urlopu rodzicielskiego w wymiarze odpowiednio 65 i 67 tygodni.
Urlop rodzicielski w nowym, wyższym wymiarze nadal przysługuje łącznie obojgu pracownikom – rodzicom dziecka. Jednakże zgodnie z nową regulacją, inaczej niż wcześniej, każdemu z pracowników – rodziców dziecka przysługuje wyłączne prawo do 9 tygodni urlopu rodzicielskiego z wyżej określonego wymiaru urlopu; prawa tego nie można przenieść na drugiego z rodziców dziecka (tzw. nieprzenoszalna część urlopu). Skorzystanie z urlopu rodzicielskiego w wymiarze co najmniej 9 tygodni oznacza wykorzystanie przez pracownika – rodzica dziecka nieprzenoszalnej części urlopu.
Te nowe regulacje mają na celu wdrożenie art. 5 dyrektywy work-life balance, zgodnie z którym państwa członkowskie wprowadzają niezbędne środki w celu zapewnienia, aby każdy pracownik miał indywidualne prawo do urlopu rodzicielskiego w wymiarze czterech miesięcy do wykorzystania przed osiągnięciem przez dziecko określonego wieku, maksymalnie 8 lat, który zostanie określony przez poszczególne państwa członkowskie lub w układach zbiorowych. Państwa członkowskie zapewniają, by dwa miesiące urlopu rodzicielskiego nie podlegały przeniesieniu (czyli zgodnie z roboczymi wyjaśnieniami Komisji Europejskiej po 9 tygodni dla każdego z rodziców). Celem zapewnienia, aby co najmniej dwa miesiące urlopu rodzicielskiego były dostępne dla każdego rodzica wyłącznie i aby nie mogły one zostać przeniesione na drugiego z nich, jest zachęcenie ojców do korzystania z przysługującego im prawa do takiego urlopu. Rozwiązanie to również promuje i ułatwia powrót matek na rynek pracy po okresie urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego.
Urlop rodzicielski jest obecnie udzielany jednorazowo albo w nie więcej niż 5 częściach.
Zniesiono przepisy dotyczące możliwości wykorzystywania maksymalnie 16-tygodniowej części urlopu w późniejszym terminie, co jest związane z uniezależnieniem urlopu rodzicielskiego od prawa do urlopu macierzyńskiego. Uchylono też przepisy dotyczące minimalnej części urlopu rodzicielskiego. Obecnie pracownicy mogą korzystać z urlopu rodzicielskiego w dowolnym terminie, nie dłużej jednak niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko ukończy 6. rok życia.
Przykład 3.
Rodzice dziecka, którym przysługuje łącznie urlop rodzicielski w wymiarze 41 tygodni, zdecydowali, że w pełni ten urlop wykorzystają. W związku z tym, iż w obecnym stanie prawnym jedno z rodziców może wziąć nie więcej 32 tygodnie wspomnianego urlopu, gdyż pozostałe 9 tygodni urlopu przysługuje drugiemu z nich, uzgodnili, że matka dziecka wykorzysta 32 tygodnie, a ojciec 9 tygodni urlopu.
Przykład 4.
Urlop rodzicielski w związku z urodzeniem się dwojga dzieci przy jednym porodzie wykorzystuje wyłącznie matka dziecka; ojciec nie będzie z niego korzystał. W tym przypadku matka dziecka może otrzymać urlop w wymiarze wynoszącym maksymalnie 34 tygodnie, gdyż nie ma ona prawa do wykorzystania 9 tygodni urlopu z łącznego wymiaru 43 tygodni (wspomniane 9 tygodni urlopu mogłoby zostać udzielone tylko ojcu dziecka).
Nowe przepisy o udzielaniu urlopu rodzicielskiego w częściach realizują wytyczne dyrektywy work-life balance, z jednej strony uelastyczniając dotychczasowe unormowania poprzez zniesienie minimalnych i maksymalnych długości poszczególnych części urlopu oraz wymogu następowania części urlopu bezpośrednio po sobie, a z drugiej strony – wprowadzając pewne usztywnienie polegające na ustanowieniu nieprzenoszalnej części urlopu.
