Na szkodę składa się tzw. szkoda rzeczywista i utracone korzyści. Kodeks cywilny przewiduje, że odpowiedzialność za szkodę w pełnej wysokości oznacza odpowiedzialność zarówno za szkodę rzeczywistą, jak i utracone korzyści. Co jeszcze warto wiedzieć o szkodzie? Jakie okoliczności wpływają na jej zakres? Czy przepisy pozwalają na umowne zmiany w tym zakresie? Dowiesz się tego z poniższego artykułu.
Roszczenie odszkodowawcze – przesłanki
Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Przesłankami kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej są:
niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania,
szkoda,
adekwatny związek przyczynowy między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a szkodą.
Jak wskazuje orzecznictwo „Związek przyczynowy jest kategorią obiektywną i należy go pojmować jako obiektywne powiązanie ze sobą zjawiska nazwanego »przyczyną« ze zjawiskiem określonym jako »skutek«. Ustawodawca, wprowadzając w art. 361 § 1 kc dla potrzeb odpowiedzialności cywilnej ograniczenie odpowiedzialności tylko za normalne (typowe, występujące zazwyczaj) następstwa działania lub zaniechania, z których szkoda wynikła, nie wprowadza pojęcia związku przyczynowego w rozumieniu prawnym, odmiennego od istniejącego w rzeczywistości. […] W pierwszej kolejności należy przy pomocy testu conditio sine qua non zbadać, czy pomiędzy określonymi elementami sytuacji faktycznej w ogóle zachodzi jakakolwiek obiektywna zależność, a zatem, czy badany skutek stanowi obiektywne następstwo zdarzenia, które wskazano jako jego przyczynę. Jeśli odpowiedź jest negatywna, a zatem badany skutek nastąpiłby również mimo nieobecności tej »przyczyny«, to wówczas należy przyjąć, że nie występuje żaden obiektywny związek przyczynowy i nie ma potrzeby dalszego badania, czy występuje związek przyczynowy »adekwatny« w rozumieniu art. 361 § 1 kc” (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 15 lutego 2008 roku, I CSK 359/07).
W przypadku odpowiedzialności kontraktowej wina w niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu jest domniemana, zatem to po stronie dłużnika leży ciężar udowodnienia, że nie ponosi winy za powstanie szkody.
Z punktu widzenia oceny winy istotne jest również, że dłużnik obowiązany jest jedynie do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność). Należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.
Szkoda i zasady jej naprawienia – co mówi kc?
W granicach adekwatnego związku przyczynowego, w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy, naprawienie szkody obejmuje:
straty, które poszkodowany poniósł (szkoda rzeczywista);
korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono (utracone korzyści).
Naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Jednak gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu.
Jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili.
Szkoda rzeczywista – co należy wiedzieć?
Kc wskazuje, że szkoda rzeczywista to strata, którą poszkodowany poniósł, nie wskazując jednak w sposób szczegółowy, w jaki sposób należy rozumieć to pojęcie i jak taką szkodę w praktyce obliczyć. Lukę tę wypełnia orzecznictwo, które wskazuje m.in., że:
„Stratą (damnum emergens) jest pomniejszenie majątku poszkodowanego i polega ona na uszczupleniu aktywów lub na zwiększeniu pasywów. […] Dla ustalenia istnienia szkody i jej wysokości trzeba porównać rzeczywisty stan majątku poszkodowanego po zdarzeniu sprawczym ze stanem hipotetycznym, to jest takim, jaki by istniał, gdyby nie nastąpiło zdarzenie sprawcze. Z metody dyferencyjnej wynika konieczność uwzględnienia tak zwanego – compensatio lucri cum damno, czyli zaliczenia uzyskanych korzyści na poczet szkody” (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 23 kwietnia 2021 roku, V CSKP 86/21);
„Szkodą w rozumieniu art. 361 § 2 kc jest bowiem różnica między stanem majątku poszkodowanego, jaki powstał po wyrządzeniu mu szkody, a stanem, jaki zaistniałby, gdyby nie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Strata (damnum emergens) polega na pomniejszeniu majątku poszkodowanego, na uszczupleniu aktywów” (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 15 czerwca 2005 roku, IV CK 731/04);
„Ogólnie można stwierdzić, że na ogół szkoda jest rozumiana jako uszczerbek (zmniejszenie) w majątku danej osoby, które zachodzi bez jej woli i prawnego usprawiedliwienia. […] Straty i wydatki poniesione wskutek naruszenia zobowiązania (damnum emergens) wyraża zwłaszcza – przy niewykonaniu zobowiązania – wartość świadczenia, które miało być spełnione, pomniejszona o wartość zaoszczędzonego świadczenia wierzyciela, a nadto szkody następcze, wymuszone wydatki, wreszcie także obciążenia wynikające z niemożliwości zaspokojenia przez wierzyciela roszczeń osoby trzeciej” (uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 10 lipca 2008 roku, III CZP 62/08).
Utracone korzyści – co należy wiedzieć?
Utracone korzyści to zgodnie z kc utracone zyski, które poszkodowany osiągnąłby, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Powstaje jednak problem, czy w praktyce chodzi o wszelkie hipotetyczne zyski, które mogłyby zostać osiągnięte przez dłużnika? Z odpowiedzią przychodzi orzecznictwo, wskazując, że:
„W razie dochodzenia naprawienia szkody w postaci utraconych korzyści, utrata korzyści musi być przez żądającego odszkodowania wykazana z tak dużym prawdopodobieństwem, że praktycznie w świetle doświadczenia życiowego można przyjąć, że utrata korzyści rzeczywiście miała miejsce” (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 21 czerwca 2002 roku, IV CKN 382/00);
„Oczywistym jest, iż utracone korzyści zawsze mają charakter hipotetyczny. Ustaleniu bowiem podlega, czy gdyby dłużnik nie zachował się sprzecznie z zobowiązaniem, wierzyciel osiągnąłby zysk w określonym czasie i w określonej wysokości. Zarówno utrata zysku, jak i jego wysokość, muszą zostać w procesie udowodnione, a ciężar dowodu leży po stronie domagającej się tego rodzaju odszkodowania. Szkoda taka musi być przez osobę poszkodowaną wykazana z tak dużym prawdopodobieństwem, że uzasadnia ono w świetle doświadczenia życiowego przyjęcie, że rzeczywiście wystąpiła” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach – V Wydział Cywilny z dnia 21 czerwca 2013 roku, V ACa 201/13);
„Nie budzi wątpliwości, że odpowiedzialność za szkodę hipotetyczną wymaga wykazania z bardzo wysokim, graniczącym z pewnością prawdopodobieństwem, iż korzyści, których utrata ma zostać naprawiona, zostałyby osiągnięte, gdyby nie zdarzenie wyrządzające szkodę. Jako kryterium oceny przyjmuje się porównanie rzeczywistego przebiegu zdarzeń i hipotetycznego ich toku, odtwarzanego z wyłączeniem przyczyny szkody. Uwzględnia się przy tym zarówno przesłanki podmiotowe, jak i przedmiotowe świadczące o subiektywnej i obiektywnej możliwości osiągnięcia korzyści. Wykazanie jedynie szansy ich uzyskania nie jest wystarczające” (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 22 kwietnia 2015 roku, III CSK 256/14).
Umowne modyfikacje odpowiedzialności
Strony mogą ustalić w umowie odstępstwa od ogólnych zasad odpowiedzialności, w tym zmienić sposób i zakres odpowiedzialności za szkodę.
Strony mogą m.in. wprowadzić w umowie zmiany w zakresie:
sposobu określenia wysokości szkody;
zakresu okoliczności, za które odpowiadać będzie strona umowy, w tym odpowiedzialność za określone okoliczności, nawet gdy nie można ich powiązać adekwatnym związkiem przyczynowym ze szkodą;
limitacji odpowiedzialności do określonego pułapu szkody określonego procentowo lub kwotowo;
limitacji zakresu szkody przez ograniczenie odpowiedzialności do szkody rzeczywistej – lub poprzez wyłączenie odpowiedzialności za utracone korzyści.
