Polityka przestrzenna jest ważna nie tylko dla osób, które ją kształtują, ale dla całego społeczeństwa. Jej zadaniem jest stworzenie takiego porządku zagospodarowania przestrzennego, aby wszelkie niezbędne dla życia jednostek elementy były w ich zasięgu. Zabudowa musi być ustalana w taki sposób, aby na danym obszarze wszelkie obiekty budowlane tworzyły ze sobą „zespół naczyń połączonych”, a jednocześnie były estetyczne i nie ingerowały w komfort życia mieszkańców. Nie można w tym pominąć elementu środowiskowego. Zasady zrównoważonego rozwoju i ochrona środowiska są niezwykle istotnym czynnikiem, jaki powinno się mieć na uwadze przy kształtowaniu polityki przestrzennej.
Zasady zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska – kto powinien ich przestrzegać?
Kto powinien przestrzegać zasad zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska? Można by rzec, że każdy. W końcu każda jednostka funkcjonująca w społeczeństwie powinna dbać o przyrodę, ingerować w nią w jak najmniejszym stopniu i przede wszystkim nie niszczyć jej ze względu na swoje osobiste interesy.
Jednakże zasady, o których będzie mowa w niniejszym artykule, dotyczą organów publicznych. Przepis art. 8 ustawy – Prawo ochrony środowiska skonstruował nakaz przestrzegania przez władze publiczne, przy podejmowaniu wszelkich swoich działań, reguł rozwojowych i środowiskowych. Zatem wszelkie plany, programy, regulacje, rozporządzenia czy inne akty prawne tworzone przez organy administracyjne muszą być podejmowane w zgodzie z omawianymi zasadami.
Władze publiczne to bardzo szeroko rozumiane sformułowanie. Aby jednak zawęzić zakres adresatów normy powyższego przepisu, należy sięgnąć do definicji legalnej znajdującej się w art. 3 ust. 14 ustawy. Zgodnie z nim przez organy administracji rozumie się:
- ministrów, centralne organy administracji rządowej, wojewodów, działające w ich lub we własnym imieniu inne terenowe organy administracji rządowej, organy jednostek samorządu terytorialnego,
- inne podmioty, gdy są one powołane z mocy prawa lub na podstawie porozumień do wykonywania zadań publicznych dotyczących środowiska i jego ochrony.
W doktrynie rozumie się nieco inaczej pojęcie podmiotów, które są odpowiedzialne za ochronę środowiska. Zgodnie z nią organ odpowiedzialny za przestrzeganie zasady zrównoważonego rozwoju oraz ochrony środowiska to podmiot, który:
- tworzy politykę, strategię, plan czy program,
- jest hierarchicznie zwierzchni wobec organu tworzącego,
- ma uprawnienia nadzorcze wobec organu tworzącego,
- jest przewidziany w prawie,
- sprawuje nad organem tworzącym nadzór weryfikacyjny.
Zasady zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska – co oznaczają?
Zasady zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska, zwane również zasadą planowości, mają na celu zapewnienie, aby działania w ochronie środowiska były działaniami planowanymi odgórnie, jak również aby ochrona środowiska stała się kluczowym elementem każdego wprowadzanego planu przestrzennego.
Władze publiczne mają zatem obowiązek łączyć każdą działalność – nie tylko swoją, ale również podmiotów prywatnych – w taki sposób, aby wszelkie ich działania (świadczenie usług, produkcja towarów) miały pozytywne skutki dla środowiska. Celem ustawodawcy jest, aby ochrona środowiska niejako weszła organom administracyjnym i przedsiębiorcom w nawyk, i aby świadczone przez nich usługi były zgodne z zadami planowości, ale także by promowały styl życia zdrowy dla środowiska.
Zasady zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska a interes publiczny
Jedną z nadrzędnych zasad polityki przestrzennej jest właśnie zasada zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska. Zasady te stanowią ograniczenia, których organy ustanawiające muszą bezwzględnie przestrzegać.
Normy ochrony środowiska zostały ustalone w interesie publicznym. Ich nadrzędny charakter ma na celu zapewnić ludziom jak najkorzystniejsze warunki bytowe oraz dbać, aby przyszłe pokolenia w dalszym ciągu mogły czerpać z zasobów środowiska. Nie powinno dziwić zatem, że działanie w interesie publicznych organów może skrzyżować się z indywidualnym interesem pojedynczego podmiotu lub grupy podmiotów. W takim wypadku ochrona środowiska znajduje się ponad interesem właściciela, który dla własnego zysku prowadzi działalność uciążliwą lub stwarzającą ryzyko uciążliwości, czy też będącą niebezpieczną dla „zdrowia” przyrody.
Organ publiczny ma prawo wprowadzać nakazy i zakazy oraz zalecenia, które są ukierunkowane na kształtowanie określonego ładu przestrzennego zgodnie z wymogami ochrony środowiska. Nie oznacza to jednak, że może on swobodnie wprowadzać dowolne ograniczenia. Sprzeczność przepisów planistycznych z obowiązującym prawem, bezpieczeństwem i porządkiem publicznym, zdrowiem i moralnością publiczną, wolnością czy praw innych osób, stanowi podstawę do stwierdzenia ich nieważności.
Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 1 czerwca 2012 roku (sygn. akt: II OSK 471/11) wskazał, że „z samego faktu utworzenia zespołu przyrodniczo-krajobrazowego, na terenie którego znajdują się zasługujące na ochronę wartości przyrodnicze, nie można wyprowadzać generalnego zakazu wprowadzania jakiejkolwiek zabudowy. Zakazów przewidzianych dla zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, które ograniczają prawo własności, nie można interpretować rozszerzająco i w konsekwencji zrównywać tego rodzaju zespołu z takimi formami ochrony przyrody jak parki narodowe, parki krajobrazowe i rezerwaty. Dobrze więc byłoby przy ewentualnych ograniczeniach wykazać (poprzez stosowne analizy) merytoryczną konieczność ograniczeń, spowodowaną np. względami środowiskowymi. Nie może to się jednak opierać na ogólnych sformułowaniach”.
Zasada planowości w strategiach, planach i studiach przestrzennych
Prawo ochrony środowiska ustanawia zasadę, zgodnie z którą zrównoważony rozwój i ochrona środowiska powinny stanowić podstawę do sporządzania i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz planów miejscowych.
W strategiach, planach i studiach przestrzennych w szczególności ustala się i określa:
- rozwiązania niezbędne do zapobiegania powstawaniu zanieczyszczeń, zapewnienia ochrony przed powstającymi zanieczyszczeniami oraz przywracania środowiska do właściwego stanu,
- warunki realizacji przedsięwzięć umożliwiające uzyskanie optymalnych efektów w zakresie ochrony środowiska.
Ustawodawca podkreślił przy tym, iż przeznaczenie i sposób zagospodarowania terenu powinny w jak największym stopniu zapewniać zachowanie jego walorów krajobrazowych.
Plan zagospodarowania przestrzennego a zasada planowości
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy oraz plan zagospodarowania przestrzennego województwa stanowią najważniejsze akty prawne odnoszące się do polityki przestrzennej.
Ustawa nakazuje, aby w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego gminy zostały określone:
- zasady ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego,
- granice i sposoby zagospodarowania terenów lub obiektów podlegających ochronie, w tym terenów górniczych, a także narażonych na niebezpieczeństwo powodzi oraz zagrożonych osuwaniem się mas ziemnych,
- szczególne warunki zagospodarowania terenów oraz ograniczenia w ich użytkowaniu, w tym zakaz zabudowy,
- zasady modernizacji, rozbudowy i budowy systemów komunikacji i infrastruktury technicznej,
- granice obszarów wymagających przekształceń lub rekultywacji.
Z kolei w planie zagospodarowania przestrzennego województwa organy mają obowiązek zapewnić warunki utrzymania równowagi przyrodniczej i racjonalną gospodarkę zasobami środowiska, w szczególności przez uwzględnienie obszarów występowania złóż kopalin oraz obecnych i przyszłych potrzeb eksploatacji tych złóż oraz uwzględnianie konieczności ochrony wód, gleby i ziemi przed zanieczyszczeniem w związku z prowadzeniem gospodarki rolnej.
Dodatkowo w planie określa się:
- system obszarów chronionych, w tym obszary ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, ochrony uzdrowisk oraz dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej,
- obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi oraz zagrożone ruchami masowymi ziemi,
- obszary występowania udokumentowanych złóż kopalin.
Zasady zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska – podsumowując
Zrównoważony rozwój oraz ochrona środowiska stanowią bardzo ważny aspekt budowania krajobrazu oraz funkcjonowania społeczeństwa. Dbanie o przyrodę jest obowiązkiem każdego z nas, tak abyśmy mogli korzystać z dobrodziejstw natury teraz, ale również i za sto czy tysiąc lat. Mimo to obywatel nie ma największego wpływu na środowisko, gdyż ma go władza publiczna. To ona może bowiem wprowadzać wszelkie ograniczenia, zakazy czy nakazy w działaniu przedsiębiorców i konsumentów. Z tego też względu ustawodawca nałożył na organy publiczne obowiązek wszechstronnego dbania o środowisko. Każdego rodzaju polityki, strategie, plany i programy przez nie wprowadzane powinny uwzględniać zasady ochrony środowiska i konstytucyjną normę zrównoważonego rozwoju. Z kolei działania organów mające na celu ochronę środowiska muszą być podejmowane w sposób zaplanowany i systematyczny.
