Za popełnienie czynu prawnie i moralnie zabronionego należy się kara. Zasada ta jest znana od wieków, jednakże w czasach „mniej humanitarnych” przestępstwa w znakomitej większości wiązały się z piętnowaniem przestępcy do końca jego życia – na przykład złodziejowi ucinano dłoń. Obecnie społeczeństwa cywilizowane wypracowały system kar, które oprócz funkcji sprawiedliwościowej pełnią również funkcję prewencyjną i wychowawczą. Aby sprawca nie wrócił do przestępstwa, po odbyciu przez niego kary należy dać mu szansę na powrót do społeczeństwa. W większości wypadków nie można potępiać przestępcy przez całe jego życie. W tym właśnie celu ustawodawca przewidział instytucję, jaką jest zatarcie skazania.
Uprawomocnienie się wyroku skazującego w sprawie karnej wiąże się z umieszczeniem informacji o tym fakcie w Krajowym Rejestrze Karnym. Oznacza to, że dana osoba figuruje w ogólnopolskim wykazie. Taki wpis może być przeszkodą w załatwieniu wielu spraw życia codziennego, między innymi w znalezieniu pracy. W takich wypadkach z pomocą przychodzi zatarcie skazania. Z chwilą upływu terminu zatarcia skazanie uważa się za niebyłe. Wpis o skazaniu usuwa się z rejestru, a sprawca zaczyna uchodzić za osobę niekaraną.
Istota zatarcia skazania
Zatarcie skazania jest instytucją uregulowaną w art. 106–108 Ustawy Kodeks karny (dalej jako kk). Zgodnie z powyższymi przepisami, jak już wspomniano, zatarcie skazania polega na uznaniu skazania za niebyłe. Oznacza to, że w określonych w kk przypadkach zakłada się, że osoba skazana za popełnienie przestępstwa jest uważana za osobę niekaraną, czyli osobę, która nigdy nie została skazana za swój czyn.
Przepis art. 106 kk formułuje zapis mówiący, że „z chwilą zatarcia skazania uważa się je za niebyłe”, co wskazuje na tak zwaną fikcję prawną. Mimo iż skazanie miało swoje miejsce w przeszłości, zapis informuje, że nigdy nie istniało, nigdy się nie zdarzyło. Sama osoba skazana może więc twierdzić, że nie była w przeszłości karana za popełnienie przestępstwa – takie oświadczenie nie może się wiązać z sankcjami za oświadczenie nieprawdy.
Istota zatarcia skazania polega na traktowaniu osoby skazanej w taki sposób, jakby nie popełniła czynu, za który została skazana, jak również nie była o jego popełnienie podejrzana lub oskarżona, ani nie została za nie skazana bądź ukarana. Celem instytucji zatarcia skazania jest więc całkowite zapomnienie prawne faktu, że sprawca popełnił czyn zabroniony oraz tego, że prowadzono przeciwko niemu postępowanie karne, a także – że posiadał status osoby podejrzanej bądź oskarżonej.
Należy podkreślić, że zatarcie skazania jest instytucją względnie nową, a jej powstanie ma związek z zasadą humanitaryzmu wprowadzonego do ustawodawstwa karnego w XX wieku. Eksponuje to Sąd Najwyższy, który w swoim orzeczeniu z 28 października 2009 roku, I KZP 24/09, podkreślił, że instytucja zatarcia skazania
„eksponuje pierwiastek humanitarny, albowiem to właśnie względy humanitarne nakazują, by nie wypominać skazanemu w nieskończoność popełnienia przestępstwa i by piętno skazania i ukarania nie obciążało go przez całe życie”.
Jakie są funkcje zatarcia skazania?
Najważniejszą i najczęściej podkreślaną funkcją zatarcia skazania jest zapewnienie osobie, której ono dotyczy, możliwości życia bez „piętna” przestępcy. Chodzi tutaj głównie o stronę formalną (fikcja prawna), gdyż w rzeczywistości osoba taka popełniła przestępstwo i została za nie prawomocnie skazana. Dzięki wykreśleniu z Krajowego Rejestru Karnego ma ona jednak prawo legitymować się jako osoba nieskazana, na przykład w urzędzie, sądzie czy u pracodawcy, co pozwala jej funkcjonować w społeczeństwie jako osoba z „czystą kartą”. W doktrynie funkcję tę wiąże się z rolą wychowawczą prawa karnego – jeżeli skazany „odpokutował” za popełnione przestępstwo i zrozumiał swoje błędy, wówczas należy dać mu szansę na zmianę swojego postępowania i rozpoczęcie uczciwego życia.
Kolejna funkcja zatarcia skazania powinna być odczytywana na płaszczyźnie nie tyle osobistej skazanego, co na płaszczyźnie społecznej. Zatarcie skazania ma na celu zmotywowanie osoby skazanej do tego, aby nie popełnił więcej czynu przestępnego. Powyższe ma natomiast znaczenie społeczne, gdyż dzięki poprawie zachowania przestępcy dochodzi do odbudowania porządku społecznego, zakłóconego przez przestępstwo.
Jakie są skutki zatarcia skazania?
Skutkiem zastosowania instytucji zatarcia skazania jest oczywiście uznanie skazania za niebyłe. W sferze prawnej cała sytuacja wygląda jednak nieco bardziej skomplikowanie. Oprócz samego skazania za niebyłe uważa się również podstawę skazania, która do tego skazania doprowadziła, czyli przypisanie sprawcy czynu i winy. Zatarcie skazania „ukrywa” zatem fakt popełnienia przestępstwa, a sam sprawca może uważać się za osobę, która nigdy nie dopuściła się popełnienia przestępstwa, czyli nigdy nie złamała prawa. W wielkim uproszczeniu uważa się, że takie zdarzenie, jak popełnienie przestępstwa i skazanie za nie sprawcy, nie miało w ogóle miejsca.
Powyższe potwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 18 czerwca 2009 roku, IV KK 164/09, w którym stwierdził, że
„zgodnie z treścią art. 106 kk z chwilą zatarcia skazania uważa się je za niebyłe. Skutkiem zatarcia skazania jest więc fakt, że za niebyłe uważa się nie tylko skazanie, lecz również samo popełnienie przestępstwa. Oznacza to wprowadzenie fikcji prawnej, że do popełnienia przestępstwa w ogóle nie doszło. W aspekcie pozytywnym od chwili zatarcia skazania prawdziwe – z punktu widzenia porządku prawnego – jest zatem stwierdzenie, że danego przestępstwa nie popełniono. Powyższe implikuje oczywistą konstatację, że nie można objąć karą łączną, także w ramach wyroku łącznego, czegoś, czego nie było […]”.
Trzeba także podkreślić, że od skutków prawnych zatarcia skazania należy odróżnić skutki społeczne. Ludzie, głównie z małych społeczności, nie dostosowują swojej pamięci oraz świadomości do instytucji prawnej, a więc członkowie takiego społeczeństwa mogą nie uznawać danego czynu za niebyły i nieaktualny. I mają do tego pełne prawo, gdyż państwo nie może ingerować w odczucia i oceny swoich obywateli. Problem ten dostrzegł sam Sąd Najwyższy, który w orzeczeniu z 27 listopada 1984 roku, III AZP 6/84, uznał, że
„zatarcie skazania nie oznacza zmiany oceny sprawcy w sferze etyczno-moralnej, a także nie skutkuje wymazaniem tego skazania ze świadomości społecznej”.
Omawiana wyżej świadomość społeczna w niektórych aspektach oddziałuje również na sytuację prawną skazanego. Chodzi tu głównie o przypadki, kiedy w grę wchodzi próba ubiegania się przez niego o stanowiska pracy, które wymagają od kandydata „nieposzlakowanej opinii”, takich jak praca w służbie mundurowej, służbie cywilnej czy praca prawnika.
Zatarcie skazania a skutki skazania
Zatarcie skazania od momentu zatarcia powoduje ustanie wszystkich skutków skazania na wszelkich płaszczyznach i we wszystkich dziedzinach prawa. Oznacza to, iż do przestępcy, który korzysta z omawianej instytucji, nie można stosować przepisów dotyczących recydywy ogólnej czy penitencjarnej (art. 64 kk). Zatartego skazania nie uwzględnia się również przy stosowaniu zasad wymiaru kary (art. 53 § 2 kk). Zatarcie skazania daje również tytuł do otrzymania zaświadczeń (na przykład niezbędnych do otrzymania określonego rodzaju zatrudnienia), że dana osoba jest osobą niekaraną.
Jednocześnie zatarcie skazania nie uprawnia skazanego, który korzysta z tej instytucji, do ochrony z art. 212 kk (zniesławienie), w przypadku gdy ujawnienie dawnego skazania nastąpi bez związku z koniecznością wykazania znamion czynu przestępnego. Oznacza to, że osoba, która ujawni skazanie dawnego przestępcy nie może zostać pociągnięta do odpowiedzialności karnej, jeżeli nie uczyniła tego świadomie i z premedytacją, w celu pomówienia.
Warto także zwrócić uwagę na wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 14 kwietnia 2010 roku, II SA/Wa 1743/09, który stwierdził, że
„organ przy badaniu istnienia uzasadnionej obawy użycia broni w celu sprzecznym z interesem bezpieczeństwa lub porządku publicznego ma podstawy do posłużenia się wyrokiem skazującym mimo jego zatarcia, bowiem ma on niewątpliwie znaczenie przy ocenie postawy, cech charakteru i sposobu dotychczasowego postępowania posiadacza broni”.
Na tle powyższego należy uznać, że zatarcie skazania nie działa wstecz i czyny popełnione w przeszłości mogą oddziaływać na teraźniejszość w niektórych, społecznie uzasadnionych przypadkach, jak na przykład w sprawie o otrzymanie pozwolenia na posiadanie broni.
Rodzaje zatarcia skazania oraz okresy zatarcia
Istnieją trzy rodzaje zatarć. Wyróżnia się:
- zatarcie skazania z mocy prawa;
- zatarcie skazania orzeczone przez sąd na wniosek skazanego;
- zatarcie skazania na mocy aktu łaski Prezydenta RP.
Okresy zatarcia skazania zależne są od wysokości prawomocnie orzeczonej kary. Zgodnie z art. 107 kk:
- w razie skazania na karę pozbawienia wolności (art. 32 pkt 3 kk) lub karę 25 lat pozbawienia wolności (art. 32 pkt 4 kk), zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem 10 lat od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania. Dodatkowo, na wniosek skazanego, sąd może zarządzić zatarcie skazania już po upływie 5 lat, o ile skazany w tym okresie przestrzegał porządku prawnego, a wymierzona kara pozbawienia wolności nie przekraczała 3 lat;
- w przypadku skazania na karę dożywotniego pozbawienia wolności, zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem 10 lat od uznania jej za wykonaną, od darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania;
- w razie skazania na karę ograniczenia wolności zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem 3 lat od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania;
- w razie skazania na grzywnę zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem roku od wykonania lub darowania kary albo od przedawnienia jej wykonania;
- w przypadku odstąpienia od wymierzenia kary, zatarcie skazania następuje z mocy prawa z upływem roku od wydania prawomocnego orzeczenia;
- jeżeli zaś orzeczono wobec skazanego środek karny, przepadek lub środek kompensacyjny, zatarcie skazania nie może nastąpić przed jego wykonaniem, darowaniem albo przedawnieniem jego wykonania. To samo tyczy się wykonania środka zabezpieczającego.
Zatarcie skazania – podsumowanie
W momencie zatarcia skazania uważa się je za niebyłe. Dotyczy to w głównej mierze wpisu w Krajowym Rejestrze Karnym – z chwilą zatarcia wpis o skazaniu usuwa się z rejestru z mocy prawa. W wyniku takiego stanu rzeczy były przestępca może uchodzić za osobę niekaraną. Z oczywistych względów zatarcie skazania dotyczy sfery formalno-prawnej, nie zaś sfery związanej ze świadomością i wiedzą ludzką. Instytucja zatarcia skazania nie jest w stanie oddziaływać jednak w każdym aspekcie prawnym, między innymi przestępca, pomimo zatarcia skazania, nie może uchodzić za osobę o nieposzlakowanej opinii, czego skutkiem jest zamknięcie drogi przy ubieganiu się o niektóre zawody, na przykład funkcjonariusza policji czy służby celnej.
