Zatrudnienie małoletniego poniżej 15 roku życia

Polskie prawo pracy oparte jest na ogólnie uznawanej zasadzie zatrudniania osób dorosłych. Istnieją jednak przepisy pozwalające na nawiązywanie stosunków pracy z osobami poniżej 18. roku życia, do których zalicza się młodocianych, a także dzieci, które nie ukończyły 15 lat. Dopuszczalność zatrudniania osób niepełnoletnich obwarowana jest jednak szeregiem warunków i ograniczeń. Na czym polega zatrudnienie małoletniego?

Zatrudnienie małoletniego -wiek pracownika

Co do zasady pracownikiem może być osoba, która ukończyła 18 lat. W szczególnych sytuacjach dopuszczalne jest również zatrudnianie pracowników młodocianych, czyli osób, które ukończyły 15 lat, a nie przekroczyły 18 lat. W takich przypadkach muszą zostać spełnione pewne dodatkowe warunki, polegające na zapewnieniu łączenia pracy z nauką oraz podwyższonych wymagań dotyczących szeroko rozumianego bezpieczeństwa i higieny pracy. Przepisem, który w syntetyczny sposób wyraża konieczność szczególnego traktowania pracowników młodocianych, jest art. 192 Kodeksu pracy. Stanowi on, że pracodawca jest obowiązany zapewnić młodocianym pracownikom opiekę i pomoc, niezbędną dla ich przystosowania się do właściwego wykonywania pracy.

Trzecią grupą pracowników, po osobach pełnoletnich i młodocianych, są dzieci poniżej 15. roku życia. Kodeks pracy przewiduje dla niej jeszcze dalej idące ograniczenia w zakresie możliwości podejmowania zatrudnienia – wymienia trzy przypadki, w których jest ono możliwe (art. 191 § 2¹–2⁴ kp).

Zatrudnienie w roku ukończenia 15 lat

Osoba, która ukończyła ośmioletnią szkołą podstawową, niemająca 15 lat, może być zatrudniona na zasadach określonych dla młodocianych w roku kalendarzowym, w którym kończy 15 lat (art. 191 § 2¹ kp).

Przykład 1.

Po ukończeniu ośmioletniej szkoły podstawowej, w czerwcu 2023 roku, jej absolwent został zatrudniony w ramach stosunku pracy, w celu przygotowania zawodowego, w październiku 2023 roku. W chwili zatrudnienia pracownik nie miał ukończonego 15. roku życia, ale wiek ten osiągnął 15 grudnia 2023 roku. W związku z tym jego zatrudnienie było prawnie dopuszczalne, gdyż stosunek pracy został nawiązany po ukończeniu ośmioletniej szkoły podstawowej, w roku kalendarzowym, w którym pracownik skończył 15 lat.

Zatrudnienie w formie nauki zawodu

Osoba, która ukończyła ośmioletnią szkołę podstawową, niemająca 15 lat, z wyjątkiem osoby, o której mowa w art. 191 § 2¹ (patrz wyżej), może być zatrudniona na zasadach określonych dla młodocianych w celu przygotowania zawodowego w formie nauki zawodu (art. 191 § 2² kp).

Zawarcie umowy o pracę jest w takim przypadku dopuszczalne, jeżeli wyrazi na to zgodę przedstawiciel ustawowy lub opiekun prawny osoby, która ma zostać zatrudniona, oraz zostanie wydana pozytywna opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej.

Nauka zawodu ma na celu przygotowanie młodocianego do pracy w charakterze wykwalifikowanego pracownika lub czeladnika i obejmuje praktyczną naukę zawodu, która jest organizowana u pracodawcy na zasadach ustalonych w odrębnych przepisach, oraz dokształcanie teoretyczne. Przygotowanie zawodowe młodocianych może prowadzić:

• pracodawca,
• osoba prowadząca zakład pracy w imieniu pracodawcy,
• osoba zatrudniona u pracodawcy

– pod warunkiem posiadania kwalifikacji wymaganych od instruktorów praktycznej nauki zawodu, określonych w przepisach dotyczących praktycznej nauki zawodu.

Nauka zawodu trwa nie dłużej niż 36 miesięcy, przy czym w szczególnych przypadkach można ją przedłużyć albo skrócić (maksymalnie o 12 miesięcy). Zawody, w których odbywa się nauka zawodu, określają przepisy dotyczące klasyfikacji zawodów szkolnictwa branżowego. Zatrudnienie osoby ją odbywającej jest dopuszczalne tylko przy pracach objętych programem praktycznej nauki zawodu. Pracodawca zatrudniający młodocianego w celu nauki zawodu:

• realizuje program nauczania uwzględniający podstawę programową kształcenia w zawodzie szkolnictwa branżowego określonym w klasyfikacji zawodów szkolnictwa branżowego w zakresie nauczanego zawodu lub realizuje program zapewniający spełnienie wymagań egzaminacyjnych określonych w standardach będących podstawą przeprowadzania egzaminu kwalifikacyjnego na tytuł czeladnika w zawodach nieujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa branżowego określonych w przepisach dotyczących klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy;
• zapewnia, aby osoby szkolące młodocianych posiadały stosowne kwalifikacje.

Wiedza i umiejętności nabyte podczas nauki zawodu są sprawdzane w trakcie egzaminu (§ 5–14 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 roku w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania – Dz.U. z 2018 r. poz. 2010 ze zm.).

Zatrudnienie w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy

Osoba, która nie ukończyła ośmioletniej szkoły podstawowej, niemająca 15 lat, może być zatrudniona na zasadach określonych dla młodocianych w celu przygotowania zawodowego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy (art. 191 § 2³ kp).

W tym przypadku, poza uzyskaniem zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna prawnego osoby, która ma zostać zatrudniona, oraz pozytywnej opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej, wymagane jest również uzyskanie zezwolenia dyrektora ośmioletniej szkoły podstawowej, w której obwodzie mieszka ta osoba, na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą.

Przyuczenie do wykonywania określonej pracy ma na celu przygotowanie do pracy w charakterze przyuczonego pracownika i może dotyczyć wybranych prac związanych z nauką zawodu. Może ono trwać od 3 do 6 miesięcy. Czas trwania, zakres oraz program przyuczenia do wykonywania określonej pracy ustala pracodawca, biorąc pod uwagę wybrane treści programu nauczania uwzględniającego podstawę programową kształcenia w zawodzie szkolnictwa branżowego określonym w klasyfikacji zawodów szkolnictwa branżowego lub programu zapewniającego spełnienie wymagań egzaminacyjnych określonych w standardach będących podstawą przeprowadzania egzaminu kwalifikacyjnego na tytuł czeladnika w zawodach nieujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa branżowego określonych w przepisach dotyczących klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy. Przyuczenie do wykonywania określonej pracy kończy się egzaminem sprawdzającym (§ 15–18a Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 roku w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania).

Zatrudnienie niezależne od przygotowania zawodowego

Jak stanowi art. 304⁵ Kodeksu pracy, wykonywanie pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko do ukończenia przez nie 16. roku życia (a więc także przez osoby poniżej 15. roku życia) jest dozwolone wyłącznie na rzecz podmiotu prowadzącego działalność:

• kulturalną,
• artystyczną,
• sportową lub
• reklamową

i wymaga uprzedniej zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna tego dziecka, a także zezwolenia właściwego inspektora pracy, które wydawane jest na wniosek podmiotu zatrudniającego. Do wniosku o wydanie zezwolenia należy dołączyć:

• pisemną zgodę przedstawiciela ustawowego lub opiekuna dziecka na wykonywanie przez dziecko pracy lub innych zajęć zarobkowych;
• opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej dotyczącą braku przeciwwskazań do wykonywania przez dziecko pracy lub innych zajęć zarobkowych;
• orzeczenie lekarza stwierdzające brak przeciwwskazań do wykonywania przez dziecko pracy lub innych zajęć zarobkowych;
• jeżeli dziecko podlega obowiązkowi szkolnemu – opinię dyrektora szkoły, do której dziecko uczęszcza, dotyczącą możliwości wypełniania przez dziecko tego obowiązku w czasie wykonywania przez nie pracy lub innych zajęć zarobkowych.

Zezwolenie zawiera:

• dane osobowe dziecka i jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna;
• oznaczenie podmiotu zatrudniającego;
• określenie rodzaju pracy lub innych zajęć zarobkowych, które może wykonywać dziecko;
• określenie dopuszczalnego okresu wykonywania przez dziecko pracy lub innych zajęć zarobkowych;
• określenie dopuszczalnego dobowego wymiaru czasu pracy lub innych zajęć zarobkowych;
• inne niezbędne ustalenia, wymagane ze względu na dobro dziecka lub rodzaj, charakter albo warunki wykonywania pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko.

Na wniosek przedstawiciela ustawowego lub opiekuna dziecka właściwy inspektor pracy cofa wydane zezwolenie. Robi to z urzędu, jeżeli stwierdzi, że warunki pracy dziecka nie odpowiadają warunkom określonym w wydanym zezwoleniu.

Inspektor pracy odmawia wydania zezwolenia, jeżeli wykonywanie pracy lub innych zajęć zarobkowych:

• powoduje zagrożenie dla życia, zdrowia i rozwoju psychofizycznego dziecka;
• zagraża wypełnianiu obowiązku szkolnego przez dziecko.

Przedstawione przepisy zmierzają do zapewnienia osobom poniżej 15. roku życia warunków zatrudnienia niewiążących się z nadmiernymi obciążeniami i pozwalających na kontynuowanie nauki.