Zatrudnienie osób niepełnoletnich - zasady

Młode osoby podejmują zatrudnienie z różnych powodów. Chęć podreperowania swojego budżetu, usamodzielnienie się, chęć wykazania się, nabycie praktyki, ambicja, ciekawość lub po prostu konieczność życiowa. Wielu pracodawców docenia ich łatwiejszą adaptację do nowości, zdolność szybkiego uczenia się oraz brak negatywnych doświadczeń zawodowych. Jednak zatrudnienie osób niepełnoletnich odbywa się na odmiennych zasadach niż te właściwe dla „zwykłych” pracowników. Warto bliżej przyjrzeć się tym zasadom.

Pracodawcy mają czasami wątpliwości od jakiego wieku dopuszczalne jest zatrudnianie pracowników. Młodocianym w rozumieniu Kodeksu Pracy jest osoba, która ukończyła 15 lat, a nie przekroczyła 18. roku życia. 

Na zasadach określonych dla młodocianych może być zatrudniona również osoba, która ukończyła 18 lat w trakcie nauki w ośmioletniej szkole podstawowej, jeżeli do zatrudnienia doszło w roku kalendarzowym, w którym ukończyła szkołę. 

Młodociany nieposiadający kwalifikacji zawodowych może być zatrudniony tylko w celu przygotowania zawodowego czyli nauki zawodu lub przyuczenia do wykonywania określonej pracy. Zatrudnianie młodocianych w innym celu jest możliwe, tylko wówczas gdy prace są określane mianem prac lekkich. Zgodnie z art. 200 Kodeksu Pracy praca lekka nie może powodować zagrożenia dla życia, zdrowia i rozwoju psychofizycznego młodocianego, a także nie może utrudniać młodocianemu wypełniania obowiązku szkolnego.

Pracodawca po uzyskaniu zgody lekarza wykonującego zadania służby medycyny pracy określa wykaz prac lekkich i umieszcza go w regulaminie pracy. Podobnie jak wykaz prac wzbronionych oraz wykaz rodzaju prac i stanowisk pracy dozwolonych młodocianym zatrudnionym w celu przygotowania zawodowego.

Zatrudnienie osób niepełnoletnich poniżej 15. roku życia. 

Zatrudnienie osób niepełnoletnich poniżej 15. roku życia ma charakter wyjątkowy, w konsekwencji wiąże się ze szczególnymi obostrzeniami. Osoba, która ukończyła ósmą klasę szkoły podstawowej, ale w dniu zawierania umowy o pracę nie ma jeszcze ukończonych 15 lat, może być zatrudniona jako pracownik młodociany w roku kalendarzowym, w którym kończy 15 lat. 

Przykład

Natalia ukończyła ósmą klasę szkoły podstawowej w czerwcu, w lipcu może już podjąć pracę na tych samych zasadach co pracownik młodociany, pomimo tego że 15 rok życia ukończy dopiero w grudniu. 

Osoby, które nie ukończyły 15 roku życia mogą być zatrudniona w celu przygotowania zawodowego w formie nauki zawodu lub w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy. W obydwu przypadkach do zawarcia umowy o prace konieczne jest uzyskanie zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna prawnego tej osoby, a także uzyskanie pozytywnej opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej. Osoba poniżej 15 roku życia, podejmująca pracę w celu przyuczenia do wykonywania określonej pracy zobowiązana jest dodatkowo uzyskać zezwolenie dyrektora ośmioletniej szkoły podstawowej na spełnienie obowiązku szkolnego poza szkołą. Po ukończeniu przygotowania zawodowego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy, z tą samą osobą, spełniającą obowiązek szkolny poza szkołą, możliwe jest zawarcie umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego w formie nauki zawodu.

Poza zatrudnieniem na warunkach dla młodocianych dziecko do 16. roku życia może wykonywać pracę lub inne zajęcia zarobkowe na podstawie art. 3045 Kodeksu Pracy. Zatrudnienie to jest podstawą nawiązania między stronami stosunku cywilnoprawnego, a nie stosunku pracy. Na mocy tego przepisu osoby do ukończenia przez nie 16 lat mogą wykonywać pracę lub inne zajęcia zarobkowe wyłącznie na rzecz podmiotu prowadzącego działalność kulturalną, artystyczną, sportową lub reklamową za zgodą przedstawiciela ustawowego lub opiekuna dziecka, a także za zezwoleniem właściwego inspektora pracy. O zezwolenie inspektora pracy występuje podmiot zatrudniający, dołączając do wniosku:

• zgodę przedstawiciela ustawowego lub opiekuna dziecka na wykonywanie przez dziecko pracy lub innych zajęć zarobkowych, 

• opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej i orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do wykonywania przez dziecko pracy lub innych zajęć zarobkowych,

• opinię dyrektora szkoły, jeżeli dziecko podlega obowiązkowi szkolnemu.

Obowiązki pracodawcy związane z zatrudnieniem osoby młodocianej. 

Pracodawca ma zawsze obowiązek zapewnić młodocianym pracownikom opiekę i pomoc, niezbędną dla ich przystosowania się do właściwego wykonywania pracy. W szczególności powinien podejmować działania niezbędne do zapewnienia młodocianym szczególnej ochrony zdrowia podczas pracy.

Badania lekarskie

Młodociany podlega obowiązkowym wstępnym badaniom lekarskim przed przyjęciem do pracy, badaniom okresowym oraz kontrolnym w czasie zatrudnienia. Celem badań jest określenie zdolności pracy młodocianego na danym stanowisku, a także ewentualnego wpływu pracy na zdrowie pracownika. Jeżeli lekarz orzeknie, że dana praca zagraża zdrowiu młodocianego, pracodawca jest obowiązany zmienić rodzaj pracy, a gdy nie ma takiej możliwości, niezwłocznie rozwiązać umowę o pracę i wypłacić odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia. 

Informacja o ryzyku zawodowym

Pracodawca jest obowiązany przekazać młodocianemu oraz jego przedstawicielowi ustawowemu informacje o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną przez niego pracą oraz informację o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

Wykaz prac wzbronionych 

Rozporządzenie Rady Ministrów z 24 sierpnia 2004 roku w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac zawiera katalog czynności, których młodociani z uwagi na ich charakter, nie mogą wykonywać, swoim zakresem obejmują one czynności:

1. Związane z nadmiernym wysiłkiem fizycznym;
2. Wymagające stale wymuszonej i niewygodnej pozycji ciała;
3. Zagrażające prawidłowemu rozwojowi psychicznemu;
4. Narażające na szkodliwe działanie czynników chemicznych;
5. Narażające na szkodliwe działanie płynów;
6. Narażające na szkodliwe działanie czynników fizycznych;
7. Narażające na szkodliwe działanie czynników biologicznych;
8. Stwarzające zagrożenie wypadkowe.

W oparciu o to rozporządzenie pracodawca zobowiązany jest do wskazania zakresu prac, których młodociany nie powinien wykonywać, umieszczenia go w regulaminie a także egzekwowania jego przestrzegania. Wyjątkowo, w celu przygotowania zawodowego młodocianych dopuszczalne jest zatrudnienie ich przy pracach wzbronionych, określonych w załączniku do rozporządzenia. 

Pracodawca, biorąc pod uwagę ryzyko wynikające z ich braku doświadczenia, braku świadomości istniejących lub potencjalnych zagrożeń oraz niepełnej dojrzałości fizycznej i psychicznej zobowiązany jest:

1. Zapewnić wykonywanie pracy i zajęć przez młodocianych na stanowiskach pracy i w warunkach niestwarzających zagrożeń dla ich bezpieczeństwa i zdrowia;
2. Zapewnić nadzór nauczycieli, instruktorów praktycznej nauki zawodu lub innych osób uprawnionych do prowadzenia praktycznej nauki zawodu nad wykonywaniem pracy przez młodocianych;
3. Informować młodocianych o możliwych zagrożeniach i o wszelkich podjętych działaniach dotyczących ich zdrowia;
4. Organizować przerwy w pracy młodocianych dla ich odpoczynku w pomieszczeniach odizolowanych od czynników szkodliwych dla zdrowia lub uciążliwych.

Czas pracy pracowników młodocianych

Zasady i normy zatrudniania młodocianych przy lekkiej pracy różnią się istotnie od innych form pracy świadczonej przez młodocianych. 

Nieco inaczej wygląda czas pracy młodocianego w okresie ferii szkolnych, wówczas tygodniowy wymiar czasu nie może przekraczać 35 godzin, a dobowy 7 godzin. Dobowy wymiar czasu pracy młodocianego w wieku do 16 lat nie może jednak przekraczać 6 godzin. Normy te obowiązują, także w przypadku gdy młodociany wykonuje pracę na rzecz kilku pracodawców. Przed nawiązaniem stosunku pracy pracodawca ma obowiązek uzyskania od młodocianego oświadczenia o zatrudnieniu albo o niepozostawaniu w zatrudnieniu u innego pracodawcy.

Zatrudniony młodociany w celu przygotowania zawodowego. Dobowy wymiar czasu pracy pracownika młodocianego zatrudnionego w celu przygotowania zawodowego poniżej 16. roku życia nie może przekraczać 6 godzin, a pracownika powyżej 16. roku życia - 8 godzin. Do tak ustalonego czasu pracy młodocianego wlicza się czas jego nauki w wymiarze wynikającym z obowiązkowego programu zajęć szkolnych w całości, bez względu na to, czy odbywa się ona w godzinach czasu pracy. W sytuacji gdy dobowy wymiar czasu pracy młodocianego przekracza 4,5 godziny, niezależnie od tego, czy młodociany jest zatrudniony w celu przygotowania zawodowego czy w celach zarobkowych, pracodawca jest obowiązany wprowadzić przerwę w pracy, trwającą nieprzerwanie 30 minut, wliczaną do czasu pracy pracownika.

Wypoczynek dobowy młodocianych w odpowiednim rozmiarze gwarantowany jest przez zakaz zatrudniania w porze nocnej oraz w godzinach nadliczbowych a także co najmniej 14-godzinną nieprzerwaną obowiązkową przerwę w pracy obejmującą porę nocną, przypadającą między godziną 22.00 a godziną 6.00 następnego dnia. Pora nocna dla osób, które nie ukończyły 15 lat rozpoczyna się o godzinie 20.00. W każdym tygodniu młodociany ma ponadto prawo do co najmniej 48-godzinnego nieprzerwanego okresu odpoczynku obejmującego niedzielę.

Urlop wypoczynkowy

Wymiar urlopu wypoczynkowego pracowników młodocianych jest korzystniejszy niż pracowników dorosłych. Z upływem 6 miesięcy od rozpoczęcia pierwszej pracy młodociany nabywa prawo do urlopu wypoczynkowego w wymiarze 12 dni roboczych. Po upływie roku pracy nabywa prawo do kolejnego urlopu w wymiarze 26 dni roboczych. Łącznie po pierwszym roku pracy młodocianemu przysługuje 38 dni urlopu wypoczynkowego. W roku, w którym młodociany kończy 18 lat nabywa prawo do urlopu w wymiarze 20 dni roboczych. 

W pierwszym roku pracy młodocianego, pracodawca na wniosek pracownika może zaliczkowo dzielić mu urlopu w okresie ferii szkolnych, nawet wówczas gdy pracownika nie nabył jeszcze prawa do urlopu.

Pracownicy młodociani, rozpoczynając pracę we wrześniu, nabywają urlop w marcu kolejnego roku, w ferie zimowe mogą jednak otrzymać urlop zaliczkowo. Urlop wypoczynkowy może być realizowany zgodnie z przeznaczeniem tylko wówczas gdy pracownik nie będzie równolegle odbywał zajęć w szkole, stąd też młodociany powinien korzystać z urlopu w dni wolne od nauki: w okresie ferii letnich i zimowych. 

Ponadto młodociani zatrudnieni w celu przygotowania zawodowego mogą korzystać z urlopu bezpłatnego, wliczanego do stażu pracy od którego zależą uprawnienia pracownicze, w wymiarze nieprzekraczającym łącznie z urlopem wypoczynkowym 2 miesięcy. Pracodawca pozostaje związany wnioskiem młodocianego.

Wynagrodzenie osób młodocianych

Młodocianemu w okresie nauki zawodu oraz przyuczenia do wykonywania określonej pracy przysługuje wynagrodzenie obliczane w stosunku procentowym do przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim kwartale, obowiązującego od pierwszego dnia następnego miesiąca po ogłoszeniu przez Prezesa GUS.

 Stosunek procentowy wynagrodzenia pracownika w okresie nauki zawodu wynosi:

1. W pierwszym roku nauki - nie mniej niż 5%;
2. W drugim roku nauki - nie mniej niż 6%;
3. W trzecim roku nauki - nie mniej niż 7%.

Wartości te mają charakter minimalny, co oznacza, że pracodawca może ustalić wynagrodzenie dla pracowników młodocianych w wyższej wysokości, od których zobowiązany jest do odprowadzania składek na ubezpieczenia społeczne.

Z powyższej analizy wynika, że sytuacja pracownika młodocianego kształtuje się odmiennie od pracownika pełnoletniego, uwzględniając nie tylko zdolności psychofizyczne młodego człowieka, ale przede wszystkim obowiązek nauki.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (Dz.U. z 2021 r. poz. 1162 t.j.).
• Rozporządzenie Rady Ministrów z 24 sierpnia 2004 roku w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz.U. 2016 poz. 1509).
• Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania (Dz. U. z 2018 r. poz. 2010 ze zm.).

Materiał opracowany przez zespół „Tak Prawnik”.

Właścicielem marki „Tak Prawnik” jest BZ Group Sp. z o.o.