Biznes rodzinny a rozwód przedsiębiorców

Orzeczenie rozwodu przynosi ogromne zmiany w życiu każdego byłego małżonka. Zmiany dotyczą nie tylko stanu cywilnego, zasad sprawowania władzy rodzicielskiej czy wysokości uiszczanych na rzecz dzieci alimentów. W przypadku małżonków prowadzących wspólnie rodzinne przedsiębiorstwo, niezależnie od jego formy, rozwód przedsiębiorców będzie miał zazwyczaj ogromny wpływ na tę działalność.

Ustrój majątkowy decyduje o stanie po rozwodzie

Sytuacja małżonków – przedsiębiorców po rozwodzie – w znacznej mierze jest zależna od decyzji, jakie małżonkowie podjęli w czasie trwania małżeństwa albo przed jego zawarciem. Narzeczeni albo małżonkowie w trakcie trwania związku małżeńskiego mogą zadecydować o ustroju majątkowym, który będzie obowiązywał w ich małżeństwie. 

Podstawowym ustrojem majątkowym jest wspólność majątkowa. Jeśli małżonkowie nie podejmą żadnej innej decyzji, to właśnie ten system będzie obowiązywał w ich małżeństwie. Wspólność majątkowa oznacza, iż – zgodnie z ogólną zasadą – wszystko, co małżonkowie nabędą w trakcie trwania małżeństwa, należy do majątku wspólnego małżonków. Od tej zasady istnieją określone w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym wyjątki, dotyczące np. przedmiotów pochodzących z darowizny lub spadku, które wchodzą w skład majątku odrębnego małżonka. Małżonkowie mogą również w formie umowy zawieranej przed notariuszem zadecydować o wprowadzeniu innego ustroju:

• rozszerzonej wspólności majątkowej;

• rozdzielności majątkowej;

• rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków.

Niewątpliwie najpopularniejszym z ustrojów umownych jest system rozdzielności majątkowej, w której małżonkowie nie posiadają w ogóle majątku wspólnego, a jedynie zupełnie niezależne majątki odrębne.

W przypadku rozdzielności majątkowej rozwód nie powoduje w zasadzie żadnych konsekwencji w sferze majątkowej byłych małżonków. Jeśli małżonkowie posiadali udziały w spółce prawa handlowego albo byli wspólnikami spółki cywilnej, orzeczenie rozwodu nie wpłynie na prowadzoną przez nich działalność.

Rozwód przedsiębiorców - podział majątku zadecyduje o losach przedsiębiorstwa

W przypadku wspólności majątkowej małżeńskiej, która bez wątpienia jest dominującym ustrojem małżeńskim w Polsce, losy majątku po rozwodzie wyglądają bardziej skomplikowanie. Wszystkie składniki majątku nabyte wspólnie przez małżonków w czasie trwania małżeństwa stanowią tzw. współwłasność łączną. Jest to specyficzny rodzaj współwłasności, którego istota opiera się na braku możliwości wyróżnienia udziałów w majątku. Każdy z małżonków posiada niejako całość danego składnika majątkowego, a podział majątku w czasie trwania tego rodzaju wspólności jest niemożliwy. Po orzeczeniu rozwodu, a dokładniej z chwilą uprawomocnienia wyroku rozwodowego, współwłasność łączna zmienia swój charakter i przekształca się we współwłasność w częściach ułamkowych. Zazwyczaj byli już małżonkowie będą posiadali równe udziały  (po ½ części), ale w postępowaniu o podział majątku wspólnego istnieje możliwość ustalenia, iż udziały nie są równe i wynoszą np. ¾ do ¼. Jeśli byli małżonkowie nie uzgodnią sposobu podziału majątku we własnym zakresie, konieczne będzie przeprowadzenie postępowania o podział majątku po rozwodzie. Postępowanie tego rodzaju prowadzone jest przez sąd rejonowy miejsca położenia majątku w trybie nieprocesowym, co oznacza, iż zakończy się wydaniem postanowienia. Podział majątku może odbyć się w różny sposób w zależności od rodzaju posiadanego majątku i stanowisk stron – sąd może postanowić m. in. o przyznaniu składników na własność jednego z małżonków i obowiązku spłaty drugiego z małżonków lub o sprzedaży i podziale uzyskanej w tej sposób kwoty.

Podziałowi będą podlegały składniki, które zostały nabyte w trakcie trwania małżeństwa do majątku wspólnego. W przypadku innych składników majątku, wchodzących w skład majątku odrębnego małżonków, możliwe jest rozliczenie nakładów dokonanych z majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego.

Zadaniem sądu w postępowaniu o podział majątku wspólnego jest ustalenie składu i stanu majątku, który stanowi majątek wspólny byłych małżonków. Jeśli w skład majątku wspólnego wchodzi przedsiębiorstwo, sąd będzie zobligowany do ujęcia tego składnika majątkowego na liście składników majątku wspólnego i dokonania jego stosownego podziału. Warto pamiętać, iż zgodnie z ustalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, stan majątku wspólnego byłych małżonków ustala się według chwili ustania wspólności, natomiast wartość – według cen z chwili dokonywania podziału. Stan majątku oznacza przy tym skład majątku, a nie stan poszczególnych przedmiotów wchodzących w jego skład (por. uchwała pełnej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 1969 r., wydana w sprawie o sygn. III CZP 12/69). W praktyce oznacza to, iż jeżeli byli małżonkowie będą zwlekali z przeprowadzeniem podziału majątku, jego wartość – oraz wysokość spłat i dopłat – może się w istotny sposób zmienić.

Działalność gospodarcza wchodzi w skład majątku wspólnego

Niezwykle popularnym typem przedsiębiorstwa jest jednoosobowa działalność gospodarcza. Zgodnie z nazwą, przedsiębiorstwo tego rodzaju prowadzone jest tylko przez jedną osobę, w przypadku małżonków – przez jednego małżonka. Nawet, jeśli drugi z małżonków wykonuje określone czynności na rzecz tego przedsiębiorstwa i ma swój udział w prowadzonym biznesie, to formalnie właścicielem przedsiębiorstwa może być wyłącznie jedna osoba. Wbrew obiegowej opinii, w przypadku rozwodu osoby, która prowadziła na swój rachunek jednoosobową działalność gospodarczą, należące do niej przedsiębiorstwo będzie podlegało podziałowi w toku postępowania o podział majątku wspólnego.

Jeśli przedsiębiorstwo powstało w trakcie trwania wspólności majątkowej (po ślubie albo po zawarciu stosownej umowy majątkowej małżeńskiej), wówczas całe przedsiębiorstwo wchodzi w skład majątku wspólnego. Jeśli przy prowadzeniu działalności gospodarczej przedsiębiorca wykorzystuje składniki swojego majątku osobistego (np. odziedziczoną lub nabytą przed ślubem nieruchomość), konieczne będzie odliczenie tych wartości od stanu przedsiębiorstwa. Warto pamiętać, że w sprawie o podział majątku wspólnego sąd dzieli wyłącznie aktywa, jednakże wysokość pasywów będzie uwzględniona przy dokonywaniu rozliczenia. Jeśli zatem prowadzona przez byłego małżonka działalność posiada znaczne długi, dokonywanie podziału tego składnika majątku jest w zasadzie niecelowe.

Jeśli wartość przedsiębiorstwa, tak samo jak wartość innych składników majątku, będzie budziła spór pomiędzy stronami, sąd dopuści dowód z opinii biegłego, który wyceni przedsiębiorstwo i jego składniki, a także możliwy do uzyskania zysk.

Działalność gospodarcza bardzo często jest związana z osobistymi cechami przedsiębiorcy.  Składniki niemateralne przedsiębiorstwa, np. jego klientela i renoma, oznaczane są terminem goodwill. 

Jeśli przedsiębiorca działa w ramach spółki cywilnej, wówczas rozwód nie stanowi przesłanki do rozwiązania działalności gospodarczej. Wkład wniesiony do spółki cywilnej będzie podlegał rozliczeniu w toku sprawy o podział majątku wspólnego, jeśli został pokryty z majątku wspólnego małżonków.

Udziały wspólne, wspólnik tylko jeden

W przypadku małżonków posiadających udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością inaczej kształtuje się sytuacja pomiędzy byłymi małżonkami po orzeczeniu rozwodu, a inaczej relacja wspólników w spółce. Jeśli udziały zostały nabyte ze środków pochodzących z majątku wspólnego, wówczas stanowią one składnik majątku wspólnego, a zatem będą podlegały rozliczeniu w toku podziału majątku wspólnego. Sąd Najwyższy przyjmuje jednakże, iż tylko jeden małżonek – ten, który uczestniczył w czynności nabycia udziałów – jest wspólnikiem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 1999 r., wydany w sprawie o sygn. I CKN 1146/97). Ta okoliczność ma znaczenie dla stosunków panujących w spółce, lecz pozostaje bez wpływu na rezultat postępowania podziałowego. Były małżonek, który nie jest wspólnikiem spółki, może żądać we wniosku o podział majątku wspólnego przyznania udziałów na jego wyłączną własność.