Czym jest darowizna a czym jest zachowek?

Tematyka związana z otrzymaniem spadku oraz prawem do spadku jest dość skomplikowana i złożona. W poniższym artykule skupimy się na różnych przypadkach, jakie mogą wystąpić przy dziedziczeniu. Postaramy się odpowiedzieć na pytanie, czym jest darowizna oraz kiedy zastosowanie może znaleźć zachowek. W celu lepszego zobrazowania problemu przedstawione zostaną fikcyjne sytuacje na podstawie fikcyjnych podmiotów, które mogą wystąpić przy zetknięciu się z tą tematyką.

Czym jest darowizna?

Darowizna jest umową mającą na celu nieodpłatne przekazanie obdarowanemu jakiejś części majątku darczyńcy. Kwestie związane z darowizną reguluje księga trzecia Kodeksu cywilnego. Przedmiotem darowizny mogą być zarówno wszelkie prawa majątkowe, jak i prawa niemające wartości majątkowej jednak posiadające wartość dla stron umowy.

Zarówno po stronie darczyńców, jak i obdarowanych może stać więcej niż jedna osoba. W sytuacji gdy przedmiot jest niepodzielny, istnieje możliwość nabycia lub zbycia w nim części udziałów. Oznacza to, że współwłaściciele swoją część udziałów mogą przekazać na rzecz drugiego współudziałowca lub też na rzecz innego podmiotu. Może tak postąpić np. właściciel nieruchomości, który ma prawo część swoich udziałów lub też wszystkie przekazać jednej lub kilku osobom, które staną się właścicielami lub też współwłaścicielami.

Oświadczenie darczyńcy o planowanej darowiźnie pod rygorem nieważności musi zostać złożone w formie aktu notarialnego. Wymóg ten ma na celu danie darczyńcy czasu, aby ten mógł swoje działania dokładnie przemyśleć i w razie ich zmiany darowizna nie obowiązuje. W niektórych przypadkach konieczne jest spisanie postanowienia obu stron (darczyńcy i obdarowanego) w formie aktu notarialnego.

Odwołanie darowizny

W sytuacji gdy obdarowany w stosunku do darczyńcy zachował się w sposób rażąco niewdzięczny, istnieje możliwość odwołania darowizny. W tym celu stosuje się przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Odwołanie darowizny musi być sporządzone w sposób pisemny i nie ma zastosowania w sytuacji, gdy darczyńca przebaczył obdarowanemu. Darowizna nie może być odwołana, jeśli byłoby to sprzeczne z podstawowymi zasadami współżycia społecznego.

W sytuacji gdy darczyńca popadłby w niedostatek, obdarowany ma obowiązek dostarczyć darczyńcy środki do życia w ramach istniejącego jeszcze majtku i w ramach zdrowego rozsądku.

Czym jest zachowek?

Spadkobiercy ustawowi, którzy w testamencie zostali pozbawieni jakiegokolwiek udziału w spadku, mają prawo dochodzić od spadkobierców wypłacenia zachowku. Na jego rzecz uprawnieni muszą jednak zaliczyć darowizny otrzymane od spadkodawcy oraz ewentualne zapisy w testamencie.

Obowiązek wypłaty zachowku powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i jest zaliczany do długów spadkowych. Chroni on interesy osób najbliższych zmarłemu, jeśli z różnych przyczyn zostały one pominięte w testamencie. Zachowek co do zasady jest świadczeniem pieniężnym (jeśli uprawniony nie wyrazi na to zgody, nie może być wydany „w naturze”).

Zachowek stanowi połowę udziału spadkowego jaka przypadłaby spadkobiercy, jednakże jego wysokość może zostać zwiększona do ⅔ w sytuacji, gdy spadkobierca jest trwale niezdolny do pracy lub też jest osobą nieletnią.

Przy ustalaniu masy spadkowej oraz wielkości udziału spadkowego, jaki należny jest każdemu ze spadkobierców, pod uwagę bierze się spadkobierców niegodnych oraz podmioty, które spadek odrzuciły. Nie uwzględnia się tutaj podmiotów, które zrzekły się dziedziczenia czy też zostały wydziedziczone.

Przy ustalaniu wartości, z której wyliczany jest udział spadkowy, a następnie zachowek, nie uwzględnia się poleceń oraz zapisów, jednakże doliczane są niektóre darowizny uczynione przez spadkodawcę (darowizny dla najbliższej rodziny).

Uprawnionymi do zachowku są:

• małżonek i zstępni spadkodawcy;

• małżonek i rodzice spadkodawcy (jeśli nie miał dzieci lub nie dożyły otwarcia spadku).

Czym jest darowizna a czym jest zachowek? - przykłady

Przykład 1.

Pan Jeremi otrzymał od rodziców w ramach darowizny dom. Pozostałe rodzeństwo nie otrzymało w tym zakresie żadnej rekompensaty. W związku z tym po stronie pana Jeremiego pojawiło się pytanie, czy po śmierci rodziców rodzeństwo może dochodzić się zachowku.

W pierwszej kolejności należy ustalić czym jest darowizna i kiedy została dokonana. Fakt ten jest istotny ze względu na obliczenie udziału spadkowego. W sytuacji gdy darowizna miała miejsce 10 lat przed otwarciem spadku, nie jest ona doliczana do obliczania udziału spadkowego. W związku z tym w takiej sytuacji żądanie zachowku jest bezpodstawne.

W sytuacji gdy podmioty uprawnione do zachowku otrzymały od spadkobiercy darowiznę lub rekompensatę lub też nastąpi ona poprzez zapis w testamencie lub też powołanie do spadku i wartość ta będzie pokrywać wartość zachowku, to żądania podmiotów o wydanie zachowku są bezpodstawne. Jeśli otrzymane środki nie pokryłyby wartości zachowku w całości, to możliwe jest roszczenie o wydanie zachowku wyłącznie do kwoty wyrównującej jego wartość.

Kolejną kwestią jest zwrócenie uwagi na fakt, kiedy dokonana została darowizna w odniesieniu do daty narodzin pozostałego rodzeństwa. Czy darowizna została dokonana przed ich narodzeniem, czy też po? Fakt ten jest istotny ze względu na ustalenie udziału spadkowego. Jeśli darowizna została dokonana na minimum 300 dni przed ich narodzeniem, nie mają oni prawa do zachowku, ponieważ w momencie dokonania darowizny nie byli oni jeszcze w planach rodziców.

Warto również pamiętać, że prawo do zachowku ulega przedawnieniu po 5 latach od ogłoszenia testamentu. Obowiązek wykazania, że należność została przedawniona, leży po stronie obdarowanego, ponieważ działania te mają na celu zwolnienie go z obowiązku pokrycia zachowku.

Ostatnią kwestią, jaką należy wziąć pod uwagę, jest kwestia wydziedziczenia. Jeśli osoby starające się o zachowek zostały przez spadkodawcę wydziedziczone, ich roszczenia o zachowek są bezpodstawne.

Przykład 2.

Pan Jurek po śmierci żony związał się z inną kobietą, z którą żył w konkubinacie. Jedynym majątkiem pana Jurka był dom przekazywany z pokolenia na pokolenie. Pewnego dnia bez porozumienia z synem pan Jurek przepisał wszystko na swoją konkubinę. Syn, pan Emil, nie został o całej sytuacji poinformowany, ponieważ nie przepadał za nową partnerką ojca. Po śmierci pana Jurka, który żadnego testamentu nie pozostawił, syn wystąpił o stwierdzenie nabycia spadku. W otrzymanej wiadomości zwrotnej stwierdzono, że syn pana Jurka dziedziczy po nim cały majątek. Następnie pan Emil wystąpił z wnioskiem o wpis do ksiąg wieczystych, gdzie otrzymał informację, że właścicielem domu nie jest ojciec, a jego konkubina. W zaistniałej sytuacji po stronie pana Emila pojawiło się pytanie, co powinien zrobić?

W zaistniałej sytuacji nie ma podstaw do podważenia darowizny, ponieważ pan Jurek był osobą zdrową na umyśle w momencie dokonania darowizny, jednakże możliwe jest wniesienie pozwu o zachowek.