Darowizna kojarzy się pozytywnie. Obdarowany dostaje jakąś rzecz lub prawo bez konieczności zapłaty czy spełnienia jakiegokolwiek świadczenia na rzecz darczyńcy. Najczęściej zdarzają się darowizny w najbliższej rodzinie, zwłaszcza miedzy rodzicami a dziećmi. Również korzystają takie darowizny z braku podatku od spadków i darowizn. Nie każdy jednak wie, że możliwe jest odwołanie darowizny niewykonanej bądź już wykonanej. Kiedy może do tego dojść do odwołania darowizny oraz kiedy takie odwołanie narusza zasady współżycia społecznego? Wyjaśniamy w artykule.
Umowa darowizny - kiedy ma miejsce?
Umowy darowizny zawierane są często. Upominek z okazji urodzin, prezent pod choinkę, kieszonkowe dla wnuka od dziadków – wszystko to z formalnego punktu widzenia jest darowizną. Największe emocje wzbudzają zawsze darowizny o znacznej wartości, takie jak darowizna nieruchomości, dużej kwoty pieniędzy czy cennych ruchomości (np. samochodu).
Prawo wymaga, aby oświadczenie jednej ze stron takiej umowy, tj. darczyńcy, zostało złożone w formie aktu notarialnego, niemniej uznaje się jednocześnie, że darowizna jest ważna bez zachowania tej formy, gdy przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Jeśli zatem darczyńca wyda obdarowanemu przedmiot darowizny, nawet darowizna zawarta w formie ustnej będzie ważna. Nie dotyczy to sytuacji, gdy z uwagi na przedmiot darowizny przepisy wymagają zachowania formy szczególnej – np. w przypadku nieruchomości darowizna musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego.
Postawa obdarowanego względem darczyńcy bądź bliskich mu osób jest ważna. To, jak i inne okoliczności dotyczące darczyńcy, mogą skutkować odwołaniem darowizny.
Odwołanie darowizny niewykonanej
Darczyńca może odwołać darowiznę, której jeszcze nie wykonał, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania albo bez uszczerbku dla ciążących na nim obowiązków alimentacyjnych. Z uwagi na to, że darowizna to swoisty gest dobrej woli, przejaw hojności darczyńcy, nie może dojść do sytuacji, że darczyńca zostanie pokrzywdzony. Ciężka choroba, utrata pracy, konieczność zwiększenia alimentów na dzieci – jeśli takie zdarzenia nastąpią w okresie między zawarciem umowy a jej wykonaniem, darowiznę będzie można odwołać. Darczyńca nie będzie musiał udowadniać nic ponad to, że doszło w jego życiu do wspomnianych niekorzystnych zmian.
Odwołanie darowizny już wykonanej
O ile do odwołania darowizny niewykonanej może dojść w bardzo krótkim okresie – tj. między zawarciem a niewykonaniem umowy – o tyle darowizna wykonana może zostać odwołana wiele miesięcy, a nawet lat po zawarciu umowy.
Darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Darczyńca jest ograniczony terminem - darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego. Za rażąco niewdzięczne zachowanie kwalifikuje się tylko zachowanie polegające na działaniu lub zaniechaniu (nieczynieniu) skierowane bezpośrednio lub pośrednio przeciwko darczyńcy, które oceniając rzecz obiektywnie musi być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę.
Należy pamiętać, że odwołanie darowizny nie wchodzi w grę, gdy darczyńca obdarowanemu przebaczył.
- rażąca niewdzięczność obdarowanego wobec darczyńcy,
- nie upłynął rok od dnia, w którym darczyńca dowiedział się o rażącej niewdzięczności obdarowanego,
- darczyńca nie przebaczył obdarowanemu rażącej niewdzięczności.
"Rażącą niewdzięczność musi cechować znaczne nasilenie złej woli skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy czy szkody majątkowej. O istnieniu bądź nieistnieniu podstaw do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności decydują w każdym przypadku okoliczności rozpoznawanej sprawy". (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 2.12.2016 r., sygn. akt I Aca 659/16).
"Darowizna może zostać odwołana także wówczas, kiedy wysoce naganne zachowanie się obdarowanego skierowane jest wprawdzie bezpośrednio przeciwko osobie bliskiej darczyńcy, ale dotyka jednocześnie odczuć samego darczyńcy i to w taki sposób, że usprawiedliwia ocenę postawy obdarowanego jako rażąco niewdzięcznej". (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.04.1988 r., sygn. akt II CKN 688/97).
Odwołanie darowizny dla i przez małżonków
Często to małżonkowie pozostający we wspólności majątkowej otrzymują darowiznę. Jeśli darczyńca tak zdecyduje, to darowizna zasili ich majątek wspólny. Co w sytuacji, gdy zaistnieją przesłanki do odwołania darowizny? W orzecznictwie zauważalne są zasadnicze rozbieżności. Jednak według najbardziej dominującego obecnie poglądu odwołanie darowizny w stosunku do jednego z małżonków sprawia, iż rzecz darowana staje się przedmiotem współwłasności obojga małżonków w częściach równych. Pozwala to darczyńcy żądać przeniesienia na niego udziału należącego do małżonka, w stosunku do którego darowiznę odwołał, gdyby zaś nie było to możliwe - zwrotu wartości tego udziału.
Co w sytuacji odwrotnej? Czyli gdy to małżonkowie podarowali coś ze swojego majątku wspólnego i chcą teraz darowiznę odwołać? Choć i w tym przypadku nie można mówić o jednolitym stanowisku w orzecznictwie, to jednak zasadniczo przyjmuje się, że odwołanie tylko przez jednego z małżonków darowizny wchodzącej w skład majątku wspólnego możliwe jest dopiero po ustaniu ustawowej wspólności majątkowej. Oznacza to, że póki ta wspólność trwa, małżonkowie wyłącznie wspólnie mogą dokonać odwołania darowizny.
Skutki odwołania darowizny
Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Tak naprawdę nie wymaga się wspomnianej formy pisemnej, choć trzeba pamiętać, że brak formy pisemnej utrudni darczyńcy udowadnianie pewnych kwestii przed sądem. Dlatego mimo wszystko zaleca się, aby w każdy przypadku takie oświadczenie składać na piśmie, za potwierdzeniem odbioru przez obdarowanego.
Skutki odwołania darowizny są różne w zależności od tego, czy chodzi o rzeczy ruchome, czy o nieruchomość lub spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. W przypadku, gdy przedmiotem darowizny była rzecz ruchoma (obraz, samochód, itp.), wówczas na skutek odwołania dochodzi do powrotnego przejścia własności tej rzeczy na darczyńcę – oczywiście przyjmując, że odwołanie było zasadne. Obdarowany ma w związku z tym obowiązek wydania rzeczy ruchomej darczyńcy, zaś darczyńca może dochodzić - nie wyłączając drogi sądowej - wydania mu przedmiotu darowizny.
Inaczej wygląda sprawa, gdy chodzi o odwołanie darowizny nieruchomości. Odwołanie darowizny ma skutek wyłącznie obligacyjny, a nie rzeczowy. Co to oznacza? W takim przypadku obdarowany będzie miał obowiązek dokonania czynności prawnej przenoszącej własność nieruchomości z powrotem na darczyńcę, tj. zawarcia umowy w formie aktu notarialnego. Samo tylko odwołanie darowizny nie przeniesie na darczyńcę własności nieruchomości i nie stanowi w żadnym wypadku podstawy do wpisu darczyńcy do księgi wieczystej. Jeżeli obdarowany dobrowolnie nie przystąpi do aktu notarialnego, darczyńca może wnieść do sądu powództwo o zobowiązanie obdarowanego do złożenia oświadczenia woli powrotnie przenoszącego własność podarowanej wcześniej nieruchomości.
Odwołanie darowizny a podatek
Czy odwołanie darowizny albo powrotne jej otrzymanie podlega opodatkowaniu? Czy można domagać się zwrotu podatku, który obdarowany uiścił w związku z otrzymaniem darowizny, która później została odwołana? Na oba pytania należy odpowiedzieć negatywnie.
Odwołanie darowizny nie powoduje, że podatek, który obdarowany zapłacił będzie uznany za nienależny. Umowa darowizny, mimo ostatecznego jej odwołania, była ważne. Bez znaczenia jest, czy odwołanie nastąpiło dzień po dokonaniu darowizny, czy minęło od tego momentu 5 lat.
Nie wywołuje natomiast żadnych skutków podatkowych dla darczyńcy to, że w wyniku odwołania darowizny z powrotem przedmiot darowizny stał się jego własnością. W katalogu zdarzeń objętych tym podatkiem nie występuje taka czynność jak świadczenie na skutek odwołania darowizny, a także świadczenie zwrócone na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Kiedy odwołanie darowizny narusza zasady współżycia społecznego?
Odwołanie darowizny nie wchodzi w grę, gdy darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego (art. 902 Kodeksu cywilnego). Co to oznacza? Można wyobrazić sobie sytuację, że darowizna odpowiada zasadom słuszności, sprawiedliwości, normom moralnym. Gdyby w takich okolicznościach zaistniała przesłanka do odwołania darowizny, nie zostanie ona uwzględniona.
Przykład:
Ojciec podarował dziecku samochód. Dziecko dopuściło się pewnych nieakceptowalnych zachowań i zasadniczo można by taką darowiznę odwołać z uwagi na rażącą niewdzięczność obdarowanego. Ale z uwagi na to, że przez wiele lat to ojciec dziecka nie dopełniał względem niego wielu obowiązków, był sprawcą wielu krzywd, należy przyjąć że obdarowany „zasługuje” na darowiznę. Normy słuszności, normy moralne mają w tym momencie pierwszeństwo.
