Wprowadzanie nowego produktu na rynek związane jest z wieloma przeszkodami i restrykcjami. Produkt taki musi zostać właściwie przebadany, zabezpieczony oraz przystosowany do docelowej grupy odbiorców. Odpowiedzialność spoczywa nie tylko na producencie, ale również na importerze i dystrybutorze. Podmioty decydujące się wprowadzić produkt do obiegu mają obowiązek zadbać, aby nie stanowił on zagrożenia dla zdrowia lub życia konsumentów. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny funkcjonuje na zasadzie ryzyka, przez co producenci powinni być szczególnie wyczuleni na punkcie właściwego zabezpieczenia swojego towaru.
Zgodnie z definicją zawartą w art. 449[1] § 3 Kodeksu cywilnego (dalej jako kc) za produkt niebezpieczny należy uznać rzecz ruchomą, która nie zapewnia bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać, uwzględniając normalne użycie produktu. O tym, czy produkt jest bezpieczny, decydują okoliczności z chwili wprowadzenia go do obrotu, a zwłaszcza sposób zaprezentowania na rynku oraz podane konsumentowi informacje o jego właściwościach. Produkt nie może być uznany za niezapewniający bezpieczeństwa tylko dlatego, że później wprowadzono do obrotu jego podobną, ulepszoną wersję.
Definicja „produktu”
Aby móc w ogóle mówić o odpowiedzialności za produkt niebezpieczny, należy wyjaśnić, czym właściwie jest sam produkt. Ustawodawca jego definicję zawarł w art. 449[1] kc. Zgodnie z tym przepisem produktem jest rzecz ruchoma, także wówczas, gdy została połączona z inną rzeczą. Za produkty uznawane są także zwierzęta oraz energia elektryczna. Orzecznictwo rozszerzyło ustawową definicję, stając na stanowisku, iż nie chodzi wyłącznie o energię elektryczną w jej wąskim znaczeniu, ale o każdy jej rodzaj i postać. Na podstawie przepisów szczegółowych ustawy o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów uznać należy, że omawiany artykuł kc jako produkty traktuje również komórki, tkanki i narządy ludzkie, o ile zostały wprowadzone do obrotu.
Kiedy produkt jest uznawany za niebezpieczny?
Definicja „produktu niebezpiecznego” wprowadzona w kc wydaje się niewystarczająca, przez co konieczne jest sięgnięcie do przepisów szczegółowych odnoszących się do bezpieczeństwa produktów. Takie uregulowania posiada ustawa o ogólnym bezpieczeństwie produktów. Zgodnie z art. 4 wskazanego dokumentu produktem bezpiecznym jest produkt, który w zwykłych lub innych – dających się w sposób uzasadniony przewidzieć – warunkach jego używania, z uwzględnieniem czasu korzystania z produktu, a także w zależności od rodzaju produktu, sposobu uruchomienia oraz wymogów instalacji i konserwacji, nie stwarza żadnego zagrożenia dla konsumentów lub stwarza zagrożenie znikome, dające się pogodzić z jego zwykłym używaniem i uwzględniające wysoki poziom wymagań dotyczących ochrony zdrowia i życia ludzkiego.
Dla właściwej oceny bezpieczeństwa produktu uwzględnić należy:
cechy i właściwości produktu, w szczególności jego skład, konstrukcję i wykończenie, opakowanie, instrukcję jego montażu i konserwacji;
jego oddziaływanie na inne produkty, jeżeli możliwe do przewidzenia było ich łączne używanie;
wygląd lub prezentację produktu, jego oznakowanie, instrukcję użycia i obsługi, sposób przechowywania i pozbywania się oraz wszelkie inne dane lub informacje pochodzące od producenta;
kategorie konsumentów narażonych na zwiększone niebezpieczeństwo związane z używaniem produktu, a zwłaszcza dzieci i osoby starsze.
Na zasadzie przeciwieństwa produktem niebezpiecznym będzie każdy, który nie posiada wyżej wskazanych właściwości lub nie spełnia wyżej wskazanych zadań.
Odpowiedzialność za produkt niebezpieczny
Odpowiedzialność za wprowadzenie do obrotu produktu niebezpiecznego oparta jest na zasadzie ryzyka. Oznacza to, że producent (lub inny podmiot odpowiedzialny) odpowiada za sam skutek w postaci powstania szkody, w oderwaniu od możliwości przypisania danemu podmiotowi winy za zdarzenie wyrządzające szkodę. Nie działa tu więc zasada przypisania związku przyczynowego między winą sprawcy a odpowiedzialnością. Mając powyższe na uwadze, stwierdzić należy, że przesłankami odpowiedzialności za produkt niebezpieczny jest szkoda wyrządzona przez produkt niebezpieczny wytworzony w zakresie działalności gospodarczej producenta oraz łączący te zjawiska związek przyczynowo-skutkowy.
Mimo odpowiedzialności na zasadzie ryzyka ustawodawca przewidział również wyjątki od tej reguły. Zgodnie z art. 449[3] kc odpowiedzialność nie powstanie, jeśli produkt niebezpieczny nie został wprowadzony do obrotu przez producenta, albo gdy wprowadzenie produktu do obrotu nastąpiło poza zakresem jego działalności gospodarczej. Produkt jest uznany za wprowadzony do obrotu, gdy producent zakończył jego produkcję i produkt stał się przedmiotem obrotu handlowego możliwym do użycia lub konsumpcji. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, iż kc w art. 449[3] przewiduje domniemanie, zgodnie z którym produkt niebezpieczny, który spowodował szkodę, został wytworzony i wprowadzony do obrotu w zakresie działalności gospodarczej producenta. W takim wypadku to na producencie ciąży obowiązek wykazania, iż to nie on jest podmiotem, który produkt wprowadził do obrotu, lub że wprowadzenie do obrotu nastąpiło poza zakresem jego działalności gospodarczej.
Drugim wyjątkiem jest sytuacja, gdy niebezpieczne właściwości produktu ujawniły się po wprowadzeniu go do obrotu. W takim wypadku producent ponosi jednak odpowiedzialność, jeśli niebezpieczne właściwości produktu wynikały z przyczyny tkwiącej poprzednio w produkcie. Ustawodawca zdecydował się wyłączyć także odpowiedzialność producenta, gdy nie można było przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu w oparciu o stan nauki i techniki w chwili wprowadzenia produktu do obrotu, albo gdy niebezpieczne właściwości wynikały z zastosowania przepisów prawa. Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich w swoim wyroku z 29 maja 1997 roku (sygn. C-300/95, Komisja v. Wielka Brytania, ECLI:EU:C:1997:255) stwierdził, że w ramach tzw. ryzyka rozwojowego należy brać pod uwagę stan wiedzy naukowej i technicznej na poziomie najbardziej zaawansowanym, który istniał w momencie wprowadzenia produktu do obrotu. Punktem odniesienia jest obiektywny stan tej wiedzy, nie zaś ta, którą konkretny producent posiadał lub mógł posiąść. Wymagana wiedza powinna być jednak dostępna w momencie wprowadzenia produktu do obrotu.
Kto odpowiada za produkt niebezpieczny?
Jak zostało wskazane powyżej, za skutki produktu niebezpiecznego co do zasady odpowiada jego producent. Może jednak dojść do sytuacji, kiedy odpowiedzialność producenta zostaje ograniczona lub wyłączona na rzecz innych podmiotów. Zgodnie z art. 449[5] kc do podmiotów mogących odpowiadać za produkt niebezpieczny zaliczamy:
współwytwórców produktu;
osoby podające się za producenta (quasi-producentów);
importerów;
zbywców produktu niebezpiecznego.
Współwytwórcy to wytwórcy materiału lub surowca, z którego wykonano produkt, oraz części składowych produktu. Ponoszą odpowiedzialność, gdy wytworzona przez nich część, dostarczony materiał lub surowiec były wadliwe. Wyłączenie odpowiedzialności tych podmiotów następuje jedynie w przypadku wykazania, że ich działanie było wynikiem realizacji wskazówek producenta, które spowodowały uzyskanie przez materiał lub surowiec cech niebezpiecznych.
Osoba podająca się za producenta, zwana także quasi-producentem, to podmiot, który umieszcza na produkcie swoją nazwę, znak towarowy lub inne oznaczenie odróżniające, podając się w ten sposób za producenta. Jego odpowiedzialność powstaje już z chwilą umieszczenia identyfikującego go oznaczenia na produkcie, na jego opakowaniu lub w dokumentacji. Quasi-producent odpowiada wówczas jak producent, tj. na zasadzie ryzyka. Tak samo jak producent odpowiada również importer, który produkt pochodzenia zagranicznego wprowadził do obrotu krajowego w zakresie swojej działalności gospodarczej.
Ostatnim podmiotem wskazanym przez ustawę jest zbywca produktu. Jest on w nieco innej sytuacji prawnej aniżeli pozostałe wskazane wyżej osoby. Zbywca produktu może zostać pociągnięty do odpowiedzialności dopiero w przypadku, gdy osoba poszkodowana nie wie, kto jest producentem, wytwórcą części składowej, quasi-producentem lub importerem produktu niebezpiecznego. W orzecznictwie przyjmuje się, iż osoba poszkodowana nie musi wykazywać, że podjęła szczególne działania w celu ustalenia podmiotów odpowiedzialnych. Odpowiedzialność zbywcy ma charakter subsydiarny. Zobowiązanie do naprawienia szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny powstaje dopiero wtedy, gdy zbywca nie jest w stanie wskazać innego podmiotu odpowiedzialnego. Ciężar dowodu spoczywa tutaj na zbywcy – wskazując podmiot, od którego sam nabył produkt, może się uwolnić od odpowiedzialności.
Produkt niebezpieczny a odszkodowanie
Żądanie naprawienia szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny przysługuje każdemu, kto takiej szkody doznał. Podkreślenia jednak wymaga, że odpowiedzialność za szkodę na mieniu w tym wypadku została ograniczona do sytuacji, gdy rzecz zniszczona lub uszkodzona należy do rzeczy zwykle przeznaczanych do osobistego użytku i w taki sposób poszkodowany z niej korzystał. Przyjmuje się, że rzeczami osobistego użytku są te, które nie służą do działalności zawodowej. Niekiedy jednak mogą służyć zarówno do użytku osobistego, jak i zawodowego (np. samochód, z którego korzysta się do celów i prywatnych, i firmowych). W przypadku natomiast szkody na osobie odpowiedzialność producenta jest nieograniczona. Odpowiada on za wszelkie szkody, jakie produkt niebezpieczny wyrządził osobie poszkodowanej w jej zdrowiu czy życiu.
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny – podsumowanie
Co do zasady odpowiedzialność za produkt, który okazał się niebezpieczny dla jego użytkownika, ponosi producent. Niekiedy jednak winą można obarczyć współwytwórcę, producenta czy sprzedawcę produktu. Odpowiedzialność za produkt niebezpieczny została określona jako odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, co oznacza, że producent odpowiada za sam fakt powstania szkody – bez znaczenia jest tutaj wina sprawcy czy poszkodowanego. Jednocześnie ustawodawca ograniczył obowiązek odszkodowawczy za produkt niebezpieczny. Konieczność naprawienia szkody odnosi się jedynie do przypadków uszkodzenia lub zniszczenia przez produkt niebezpieczny rzeczy innych niż sam produkt, przeznaczonych zwykle do osobistego użytku.
