Uregulowania prawne dotyczące ubezpieczeń społecznych twórców, artystów i osób wykonujących wolne zawody są przedmiotem kontrowersji i krytyki. Zwraca się uwagę na gorszą sytuację prawną wspomnianych grup zawodowych w porównaniu z innymi ubezpieczonymi, a w szczególności z osobami prowadzącymi działalność gospodarczą, które mogą korzystać z określonych ulg w opłacaniu składek. Niezależnie jednak od tej krytyki istnieje pewien sposób, dzięki któremu z wspomnianych ulg mogą korzystać również osoby wykonujące wolne zawody, twórcy i artyści.
Twórca
Twórcą jest osoba, która tworzy dzieła w zakresie architektury, architektury wnętrz, architektury krajobrazu, urbanistyki, literatury pięknej, sztuk plastycznych, muzyki, fotografiki, twórczości audiowizualnej, choreografii i lutnictwa artystycznego oraz sztuki ludowej, będące przedmiotem prawa autorskiego.
Artysta
Za artystę uważa się osobę wykonującą zarobkowo działalność artystyczną w dziedzinie sztuki aktorskiej i estradowej, reżyserii teatralnej i estradowej, sztuki tanecznej i cyrkowej oraz w dziedzinie dyrygentury, wokalistyki, instrumentalistyki, kostiumografii, scenografii, a także w dziedzinie produkcji audiowizualnej reżyserów, scenarzystów, operatorów obrazu i dźwięku, montażystów i kaskaderów.
Osoby wykonujące wolne zawody
Wolny zawód oznacza działalność wykonywaną osobiście przez lekarzy, lekarzy dentystów, lekarzy weterynarii, techników dentystycznych, felczerów, położne, pielęgniarki, psychologów, fizjoterapeutów, tłumaczy, adwokatów, notariuszy, radców prawnych, architektów, inżynierów budownictwa, rzeczoznawców budowlanych, biegłych rewidentów, księgowych, agentów ubezpieczeniowych, agentów oferujących ubezpieczenia uzupełniające, brokerów reasekuracyjnych, brokerów ubezpieczeniowych, doradców podatkowych, doradców restrukturyzacyjnych, maklerów papierów wartościowych, doradców inwestycyjnych, agentów firm inwestycyjnych, rzeczników patentowych oraz nauczycieli w zakresie świadczenia usług edukacyjnych polegających na udzielaniu lekcji na godziny.
Działalność artystyczna a działalność gospodarcza
Obowiązki podatkowe w przypadku działalności artystycznej i działalności gospodarczej są podobne. W obu przypadkach podatnicy muszą rozliczać się z dochodów z tytułu prowadzonej działalności.
Artyści, którzy tworzą sztukę i na tym zarabiają, mogą korzystać z preferencyjnych 50% kosztów uzyskania przychodów. Jest to tzw. ulga dla twórców, która została wprowadzona w celu wsparcia osób zajmujących się działalnością artystyczną.
Aby móc skorzystać z ulgi dla twórców, artysta musi spełnić określone warunki. Przede wszystkim musi wykonywać działalność artystyczną w sposób twórczy i samodzielny. Oznacza to, że działalność artystyczna musi wymagać od artysty indywidualnego wkładu i kreatywności.
Jeśli artysta wykonuje pracę artystyczną systematycznie, sprzedaje swoje dzieła w sposób zorganizowany i zarabia na sprzedaży, to powinien zakwalifikować przychód do działalności gospodarczej.
Podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne
Twórcy, artyści i osoby wykonujące wolne zawody podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym oraz ubezpieczeniu wypadkowemu. Ubezpieczenie chorobowe jest dobrowolne.
Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne wspomnianych osób stanowi zadeklarowana kwota, nie niższa jednak niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek, ogłoszonego przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” na dany rok kalendarzowy. Składka w danej wysokości obowiązuje od 1 stycznia do 31 grudnia danego roku.
Wpis do CEIDG
Twórcy, artyści i osoby wykonujące wolne zawody – scharakteryzowane na wstępie – mogą skorzystać z niżej omówionych ulg w opłacaniu składek na ubezpieczenie społeczne, jeżeli zgłoszą swoją działalność do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej. Bez dokonania takiego zgłoszenia skorzystanie z ulg nie jest możliwe.
Ulga na start – zwolnienie z obowiązku opłacania składek
Przedsiębiorca będący osobą fizyczną:
- podejmujący działalność gospodarczą po raz pierwszy albo podejmujący ją ponownie po upływie co najmniej 60 miesięcy od dnia jej ostatniego zawieszenia lub zakończenia;
- i niewykonujący jej na rzecz byłego pracodawcy, na którego rzecz przed dniem rozpoczęcia działalności gospodarczej w bieżącym lub w poprzednim roku kalendarzowym wykonywał w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego stosunku pracy czynności wchodzące w zakres wykonywanej działalności gospodarczej,
nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym przez okres 6 miesięcy od dnia podjęcia działalności gospodarczej. Przedsiębiorca może jednak zrezygnować z ulgi przez dokonanie zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych.
Mały ZUS – preferencyjne składki
Ulga polega na umożliwieniu osobie prowadzącej działalność gospodarczą opłacania składek na ubezpieczenia społeczne od podstawy wymiaru, której wysokość zależy od uzyskanych z tej działalności dochodów w poprzednim roku kalendarzowym. Podstawę wymiaru składek ubezpieczony ustala na dany rok kalendarzowy, mnożąc przeciętny miesięczny dochód z pozarolniczej działalności gospodarczej uzyskany w poprzednim roku kalendarzowym przez współczynnik 0,5. Szczegółowy algorytm określono w art. 18c ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
Uprawnienie to dotyczy przedsiębiorcy, którego roczny przychód z pozarolniczej działalności gospodarczej uzyskany w poprzednim roku kalendarzowym nie przekroczył kwoty 120 000 złotych.
Prawa do ulgi nie mają jednak osoby, które:
- w poprzednim roku prowadziły działalność gospodarczą krócej niż 60 dni, tj. podlegały ubezpieczeniom społecznym lub ubezpieczeniu zdrowotnemu z tytułu prowadzenia tej działalności krócej niż 60 dni;
- w poprzednim roku rozliczały się w formie karty podatkowej i korzystały ze zwolnienia sprzedaży od podatku VAT;
- w poprzednim roku podlegały ubezpieczeniom społecznym lub ubezpieczeniu zdrowotnemu także z tytułu innej pozarolniczej działalności;
- spełniają warunki do opłacania preferencyjnych składek, tj. składek od zadeklarowanej kwoty nie niższej niż 30% minimalnego wynagrodzenia;
- wykonują dla byłego bądź obecnego pracodawcy to, co robiły dla niego jako pracownicy w bieżącym lub poprzednim roku kalendarzowym.
Brak objęcia twórców, artystów i osób wykonujących wolne zawody w sposób bezpośredni (tj. bez konieczności wpisu do CEIDG) możliwością skorzystania z ulg w opłacaniu składek ZUS jest często krytykowany. Trudno bowiem znaleźć racjonalną przyczynę wykluczenia tych grup zawodowych ze wspomnianych uprawnień. W konsekwencji wiele osób, które ze względu na charakter swojej działalności powinny mieć status twórcy lub artysty, decyduje się prowadzić swoją aktywność jako działalność gospodarczą, aby móc korzystać z ulg. Pojawiają się w związku z tym postulaty stworzenia nowego systemu finansowania ubezpieczeń społecznych twórców i artystów odpowiadającego charakterowi ich pracy, w tym nieregularnemu otrzymywaniu zleceń i dochodów.
