Zobowiązania wobec Skarbu Państwa to nie żarty. Długi te są bardzo efektywnie egzekwowane przez organy skarbowe. Urzędy omijają drogę sądową i od razu przechodzą do windykacji zadłużenia. Podatnik musi o tym pamiętać i swoje powinności podatkowe traktować priorytetowo. Co jednak, gdy nie posiada on wystarczających środków, a chce uniknąć działań komorniczych? Ustawodawca przewidział w takiej sytuacji instytucję specjalną, jaką jest przeniesienie własności na Skarb Państwa w zamian za zaległości podatkowe. Nie jest to jednak takie proste. Nie wystarczy jedynie przeniesienie własności na rzecz państwa i zgłoszenie tego we właściwym urzędzie. Musi tutaj bowiem dojść do zgody ze strony organu i podpisania odpowiedniej umowy. Jak to wygląda w praktyce?
Z czego mogą wynikać zaległości podatkowe?
Istnieje cały szereg zobowiązań o charakterze publicznym, które każdy podatnik musi wypełniać. Brak uiszczania w terminie odpowiednich danin publicznych w bardzo krótkim czasie może się bowiem skończyć egzekucją administracyjną. Organem, który jest władny tego dokonać, jest naczelnik urzędu skarbowego, a w niektórych wypadkach także właściwy organ jednostki samorządu terytorialnego (np. gminy), dyrektor oddziału ZUS czy minister właściwy do spraw finansów publicznych.
Co do zasady egzekucja może być prowadzona w przedmiocie każdego zobowiązania publicznego. Najczęściej jednak jest ona następstwem nieopłacania:
- podatków, opłat i innych należności, do których stosuje się przepisy działu III Ordynacji podatkowej;
- niepodatkowych należności budżetowych, do których stosuje się przepisy ustawy o finansach publicznych;
- należności z tytułu przychodów z prywatyzacji;
- grzywien i kar pieniężnych wymierzanych przez organy administracji publicznej;
- wpłat na rzecz funduszy celowych;
- należności pieniężnych z tytułu składek specjalnych do Funduszu Rezerwowego;
- podatków i należności celnych;
- kosztów egzekucyjnych i kosztów upomnienia.
Przeniesienie własności na Skarb Państwa a umowa cywilnoprawna
Instytucja przeniesienia własności na Skarb Państwa w zamian za zaległości podatkowe została określona w art. 66 Ordynacji podatkowej. Mimo że jest to ustawa podatkowa (dział administracji), to norma ta pozwala na uregulowanie zobowiązania podatkowego w formie niepieniężnej, na mocy czynności cywilnoprawnej, nie zaś na skutek czynności administracyjnej.
Wygaśnięcie zobowiązania podatkowego w trybie omawianej instytucji następuje konsensualnie, tj. za zgodą obu stron – wierzyciela i dłużnika. W piśmiennictwie wskazuje się, iż jest to rodzaj czynności prawnej określonej w art. 453 Kodeksu cywilnego, czyli świadczenia w miejsce wykonania.
Taka konstrukcja regulacji również wskazuje na jej szczególny charakter. Wynika to z faktu, że co do zasady dłużnik jest zobligowany wypełnić zobowiązanie zgodnie z jego treścią. Powinien on dokonać takiego świadczenia, które jest określone w umowie. Wierzyciel nie jest obowiązany do przyjmowania innego świadczenia, nawet zbliżonego czy przewyższającego wartością świadczenie pierwotne.
Świadczenie w miejsce wykonania polega natomiast na tym, że dłużnik zaspokaja wierzyciela i umarza tym samym zaistniałe zobowiązanie poprzez inne świadczenie, tzw. surogat. Aby jednak do tego doszło, strony muszą podpisać stosowną umowę, a dłużnik spełnić umówione świadczenie. Oba te elementy muszą wystąpić łącznie i równocześnie. Samo podpisanie umowy nie jest wystarczające. Dla przykładu, zawarcie omawianego zobowiązania bez jego spełnienia nie prowadzi do wygaśnięcia pierwotnej powinności, przez co wierzyciel cały czas ma prawo do naliczania odsetek.
Przeniesienie własności na Skarb Państwa w zamian za zaległości podatkowe
Przeniesienie własności na Skarb Państwa określone w Ordynacji podatkowej nieco się jednak różni od instytucji prawa cywilnego. Tam bowiem dłużnik mógł wykonać obojętnie jakie świadczenie, jeżeli wierzyciel się na to zgodził. Mógł zaspokoić wierzyciela poprzez na przykład wykonanie usługi, dokonanie przelewu środków czy też przez powstrzymanie się od określonego zachowania. Przepis art. 66 § 1 Ordynacji podatkowej mówi natomiast wyłącznie o przeniesieniu własności rzeczy lub praw majątkowych. Oznacza to, że podatnik może dokonać jedynie przeniesienia ruchomości i nieruchomości oraz praw majątkowych, o ile mogą być przedmiotem obrotu.
Przeniesienie następuje na rzecz:
- Skarbu Państwa – w zamian za zaległości podatkowe z tytułu podatków stanowiących dochody budżetu państwa;
- gminy, powiatu lub województwa – w zamian za zaległości podatkowe z tytułu podatków stanowiących dochody ich budżetów.
Jak udokumentować przeniesienie własności na Skarb Państwa?
Przeniesienie własności na Skarb Państwa (lub jednostkę samorządu terytorialnego) wymaga umowy. Aby jednak to nastąpiło, podatnik musi złożyć odpowiedni wniosek. Postępowanie to bowiem jest wyłącznie wnioskowe. Żaden z organów nie może rozpocząć go z urzędu, ani domagać się od podatnika przekazania mu określonego dobra. Przeniesienie własności na Skarb Państwa może zatem nastąpić wyłącznie z inicjatywy dłużnika.
Zawarcie umowy o przeniesienie wymaga wydania decyzji właściwego organu. Jeżeli do tego dojdzie, strony mogą podpisać kontrakt w przedmiocie przeniesienia rzeczy na Skarb Państwa. Umowa zawierana jest w formie pisemnej. Jest to tak naprawdę jedyny wymóg formalny stawiany przed tego typu zobowiązaniem. Co bardzo istotne dla podatnika, podpisanie umowy może zostać poprzedzone rokowaniami, realizowanymi na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego. Oznacza to, że organ nie ma tutaj charakteru całkowicie władczego. Podatnik może próbować negocjować cenę przekazywanej rzeczy czy powoływać się na prywatną opinię rzeczoznawcy. Jego argumentacja jest tak samo istotna, jak argumentacja organu. Podatnik nie musi przyjmować od razu wszystkiego, co zaproponuje mu organ – w końcu jest równą stroną tego zobowiązania.
Podatnik zawiera umowę:
- ze starostą wykonującym zadania z zakresu administracji rządowej – za uprzednią zgodą wydaną w formie postanowienia przez właściwego naczelnika urzędu skarbowego, a w przypadku gdy przedmiotem umowy jest przeniesienie akcji lub udziałów, także za zgodą Prezesa Rady Ministrów – kiedy dotyczy przeniesienia na Skarb Państwa w celu wygaśnięcia zaległości z tytułu podatków stanowiących dochód budżetu państwa;
- z wójtem, burmistrzem (prezydentem miasta), starostą lub marszałkiem województwa – gdy dotyczy ona zaległości podatkowych z tytułu podatków stanowiących wyłączne dochody budżetów tych jednostek samorządowych.
Warto pochylić się również nad kwestią przeniesienia nieruchomości. W zwykłych okolicznościach cywilnoprawnych przeniesienie takie wymagałoby aktu notarialnego. W przypadku omawianej instytucji forma ta nie musi być zachowana. Jak wskazuje się w piśmiennictwie, „odpada jedna z głównych funkcji aktu notarialnego, tj. zapewnienie pewności co do obrotu nieruchomościami (akt notarialny ma charakter dokumentu urzędowego). Umowa zawierana jest z podmiotem publicznym, potencjalnie za zgodą innego podmiotu publicznego, tym samym sytuacja wygląda inaczej niż w typowym obrocie prywatnym. Z tego też powodu zasadne wydaje się uznanie, że wystarczającą formą dla całej czynności przenoszącej własność nieruchomości, jest forma pisemna” (por. red. Mariański 2023, wyd. 2/Rodak, art. 66 OrdPU).
Wygaśnięcie zaległości podatkowych
Jeżeli umowa zostanie zawarta w sposób prawidłowy, właściwy organ skarbowy stwierdza wygaśnięcie zaległości podatkowej w formie decyzji. Za termin wygaśnięcia zobowiązania uważa się dzień przeniesienia własności rzeczy lub praw majątkowych. Decyzja ta podlega zaskarżeniu.
Pamiętać jednak trzeba, że zaległości ulegną wygaśnięciu, jeżeli przedmiot umowy został wyceniony na kwotę równą lub wyższą niż zaległości podatkowe wraz z odsetkami za zwłokę. W innym wypadku wartość przenoszonej rzeczy zalicza się proporcjonalnie na poczet zaległości oraz odsetek na dzień przeniesienia. Warto tu jeszcze przypomnieć, że w pierwszej kolejności organ skarbowy otrzymane środki zalicza na poczet odsetek.
Charakter decyzji organu w przedmiocie przeniesienia własności
Decyzja organu administracyjnego w przedmiocie przeniesienia własności ma dwojaki charakter. Z jednej strony jest to akt prawa administracyjnego, z drugiej działanie organu stanowi przejaw zasady swobody w zawieraniu umów znanej z prawa cywilnego.
Z powyższego wynika, że decydując się na przejęcie własności podatnika w zamian za zaległości podatkowe, organ musi kierować się przede wszystkim interesem Skarbu Państwa (lub budżetu JST). Nie jest jednak powiedziane, że nie może w jakiejś części „ulżyć” podatnikowi. Ordynacja podatkowa zna przecież regulacje pozwalające umorzyć długi podatkowe, wydłużyć okres spłaty czy rozłożyć ją na raty. Działający w sprawie organ jest przy tym obowiązany zachować takie zasady, jak zasada racjonalizmu, pomocniczości oraz legalizmu.
