Kiedy w małżeństwie pojawiają się dzieci, rozwód staje się o wiele bardziej skomplikowany i pociąga za sobą poważniejsze konsekwencje. Ważną kwestią, którą musi uregulować sąd rodzinny w orzeczeniu rozwodowym, jest władza rodzicielska. Jeżeli nie zostanie ona odebrana czy ograniczona żadnemu z rodziców, teoretycznie oboje z nich mogą w pełni decydować o sprawach dziecka. W praktyce oczywiście nie jest to już takie proste – zazwyczaj o życiu dziecka decyduje rodzic, z którym potomek mieszka. Czy więc taki rodzic może w każdej sytuacji decydować samodzielnie o sprawach dziecka? Czy są sytuacje, w których zgoda drugiego z rodziców jest obowiązkowa? Na te pytania odpowiemy w niniejszym artykule.
Władza rodzicielska orzeczona w wyroku sądu dotyczy takich kwestii jak miejsce zamieszkania dziecka, kontakty drugiego rodzica z młodocianym, a także ewentualne ograniczenie lub pozbawienie władzy nad dzieckiem. Orzeczenie w tym przedmiocie wymaga wszechstronnego rozważenia przez sąd okoliczności danej sprawy, biorąc pod uwagę zarówno sytuację dzieci, jak i rodziców. Priorytetem dla sądu powinno być dobro dziecka oraz interes społeczny. Interes rodziców w tej kwestii schodzi na drugi plan. Jeżeli sąd orzeknie o prawie do wykonywania władzy rodzicielskiej przez oboje rodziców, powinni oni dojść do porozumienia we wszystkich kwestiach wychowywania i opieki swojego potomka. Są jednak sytuacje, kiedy prawo narzuca obowiązek pełnej zgodności obojga opiekunów w danej materii.
Władza rodzicielska a rozstrzyganie w sprawach dziecka
Władza rodzicielska wykonywana przez oboje rodziców zostało uregulowane w art. 97 Ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Przepis ten stanowi rozwinięcie zasady z art. 93 kro, w której myśl władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. Omawiany przepis stanowi, że w sytuacji, gdy władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania. Jednakże o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie. W przypadku podejmowania decyzji życia codziennego nie ma większych trudności interpretacyjnych. Oczywiste jest, że o tym, czy małoletni np. pójdzie na spacer, do kina czy też w co się ubierze, swobodnie może decydować rodzic, który aktualnie sprawuje bezpośrednią opiekę nad dzieckiem. Problem występuje w sytuacji, gdy pojawia się potrzeba zdecydowania o tzw. istotnych sprawach dziecka, czyli np. trzeba ustalić, z jakiej placówki szkolnej czy medycznej będzie korzystało.
W doktrynie istnieje pogląd, że każdego z uprawnionych opiekunów łączy z dzieckiem odrębny stosunek rodzinno-prawny (władza rodzicielska) i każdy z tych stosunków jest samodzielny. Jednakże powyższe nie ma zastosowania do istotnych spraw dziecka. Przy czym jeżeli sąd powierzył wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając w danym stopniu władzę drugiego, to wówczas każdy z rodziców ma prawo do samodzielnego wykonywania władzy rodzicielskiej, ale nie na równi, tylko w takim zakresie, w jakim władza rodzicielska mu przysługuje. Oznacza to też, że wobec różnych zakresów przysługiwania władzy rodzicielskiej nie każda istotna sprawa dziecka będzie wymagała wspólnego rozstrzygnięcia rodziców.
Mimo że przepis art. 97 kro daje obojgu opiekunom prawo do wykonywania władzy rodzicielskiej na równym poziomie, to uznać należy, że wymóg podejmowania wszystkich decyzji w istotnych sprawach dziecka przez oboje rodziców jest niezasadny. Stanowisko to w sposób jednoznaczny potwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z 3 czerwca 2011 r. (sygn. akt: III CSK 259/10), w którym stwierdził, że art. 97 kro nie może stanowić podstawy do przyjęcia zasady łącznej reprezentacji dziecka przez rodziców w sprawach istotnych. Brak rozstrzygnięcia sądu opiekuńczego na podstawie art. 97 § 2 kro nie stanowi procesowego braku właściwej reprezentacji dziecka. W takim przypadku należy stosować zasadę samodzielnej reprezentacji dziecka przez każdego z rodziców znajdującą się w art. 98 § 1 kro. Oznacza to, że w kwestii decydowania o dziecku każdy z przedstawicieli ustawowych jest umocowany do samodzielnego złożenia oświadczenia woli w imieniu małoletniego.
Czym są istotne sprawy dziecka?
„Istotne sprawy dziecka” to pojęcie nieostre, niezdefiniowane szczegółowo w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. W związku z jego nieczytelnym charakterem w tej materii należy polegać na doktrynie oraz orzecznictwie Sądu Najwyższego. Co do zasady istotne sprawy to takie, które mają doniosły i znaczący charakter z punktu widzenia sprawowania pieczy nad dzieckiem. Są to m.in. decyzje dotyczące imienia dziecka, miejsca jego pobytu, wyboru przyszłego zawodu, wyjazdu za granicę czy zmiany obywatelstwa, jak również wyżej wspomniany wybór szkoły czy placówki medycznej. W powyżej wymienionych sytuacjach, zgodnie z art. 97 § 2 kro, w przypadku, gdy rodzice nie będą w stanie dojść do porozumienia, decyzję podejmie więc sąd opiekuńczy.
Bezpośrednie posłużenie się przez ustawodawcę pojęciem „istotnych spraw dziecka” w § 2 art. 97 kro trzeba odczytywać w ten sposób, że sąd opiekuńczy ma prawo decydować za rodziców wyłącznie w sprawach dziecka obiektywnie uznanych za istotne. Dlatego też na początku przede wszystkim należy ustalić, czy dana sprawa, która ma zostać rozstrzygnięta przez sąd, ma charakter sprawy istotnej. Jeżeli można ją za takową uznać, wówczas sąd ma możliwość wydania decyzji. Aktualnie coraz częściej w piśmiennictwie pojawia się koncepcja, zgodnie z którą każda sytuacja, w której dochodzi do konfliktów rodzicielskich, powinna być uznawana za istotną. Rozwiązanie takie podyktowane jest dobrem dziecka, w którego interesie leży rozwiązanie konfliktów między opiekunami.
W jakich sprawach rodzice muszą dojść do porozumienia?
Zgodnie z powyższym rodzicie powinni być zgodni w każdym aspekcie wychowania i opieki nad dzieckiem. W przypadku osób rozwiedzionych zazwyczaj jest to po prostu niemożliwe bądź bardzo utrudnione. Jednakże w orzecznictwie przyjęło się, że w niektórych kategoriach spraw zgoda obojga rodziców jest wręcz nieodzowna. Jakie to sprawy?
Jedną z najczęstszych przyczyn nieporozumień między rodzicami jest możliwość wyrobienia małoletniemu paszportu oraz wyjazd zagraniczny. We wspomnianych sytuacjach często powstaje obawa, że rodzic, zabierając dziecko do obcego państwa, zostanie tam z nim na stałe. Sytuację tę rozstrzygnęła uchwała Sądu Najwyższego z 3 lutego 2012 r. (sygn. akt: I CZ 153/11), w której wskazano, że „złożenie wniosku o wydanie paszportu dziecku wymaga wspólnego, zgodnego działania rodziców”. W przypadku braku porozumienia między opiekunami sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy. Powyższe jest również wynikiem treści przepisu art. 14 Ustawy o dokumentach paszportowych, zgodnie z którym na wydanie dokumentu paszportowego osobie małoletniej jest wymagana pisemna zgoda obojga rodziców. W przypadku zaś niemożności uzyskania zgody jednego z opiekunów, zgodę na wydanie dokumentu paszportowego zastępuje orzeczenie sądu rodzinnego.
Z kolei odnośnie do wyjazdu małoletniego za granicę w opinii Sądu Najwyższego wyrażonej w postanowieniu z 6 marca 1985 r. (sygn. akt: III CRN 19/85), nawet krótkotrwały wyjazd dziecka za granicę, np. w celu spędzenia wakacji, wymaga zgody obojga rodziców wykonujących władzę rodzicielską. W sytuacji braku takiej zgody o wyjeździe zadecyduje sąd opiekuńczy. Jeżeli więc krótki wyjazd turystyczny jej wymaga, to tym bardziej zmiana stałego miejsca pobytu związana z wyjazdem dziecka za granicę będzie wymagała zgody drugiego z opiekunów.
Niejako związana z powyższym będzie również kwestia wydania dowodu osobistego małoletniemu. Obecnie w krajach Unii Europejskiej nie istnieje wymóg posiadania paszportu, wystarczy sam dowód. Dlatego też wystąpienie z wnioskiem o wyrobienie niniejszego dokumentu będzie tak istotne z punktu widzenia wspólnej władzy rodzicielskiej. Zgodnie z art. 5 Ustawy z dnia 6 sierpnia 2010 r. o dowodach osobistych w związku z § 4 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych w sprawie wzoru dowodu osobistego oraz sposobu i trybu postępowania w sprawach wydawania dowodów osobistych, ich utraty, uszkodzenia, unieważnienia i zwrotu z 29 stycznia 2015 r. w odróżnieniu od procedury paszportowej z wnioskiem może wystąpić jeden z rodziców, co oznacza, że nie ma obowiązku współdziałania obojga opiekunów. Niemniej jednak decyzja dotycząca wyrobienia dowodu osobistego dla małoletniego stanowi istotną sprawę dziecka w rozumieniu art. 97 § 2 kro i powinna zostać podjęta wspólnie. Jeżeli więc powstanie konflikt w tej materii, rodzice powinni wystąpić do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wydanie pozwolenia.
Kolejną ważną kwestią jest zmiana nazwiska dziecka. Przepis art. 8 ust. 2 Ustawy o zmianie imienia i nazwiska przewiduje, że zmiana nazwiska może nastąpić pod warunkiem, że drugi z rodziców wyraził na to zgodę. W przypadku braku porozumienia między rodzicami, każde z nich może zwrócić się do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody na zmianę nazwiska dziecka.
Za istotną sprawę dziecka uznać należy także określenie sposobu rozdysponowywania rat alimentacyjnych. Sąd Najwyższy w uchwale z 30 maja 1985 r. (sygn. akt: III CZP 26/85) orzekł, że w kwestii przekazywania alimentów na książeczkę oszczędnościową dziecka wymagana jest zgodna decyzja obojga rodziców.
Istotną sprawą dziecka jest również określenie miejsca pobytu małoletniego. Sąd Najwyższy w uchwale z 23 maja 2012 r. (sygn. akt: III CZP 21/12) podkreślił, że określenie miejsca pobytu dziecka nie jest formą ograniczenia władzy rodzicielskiej jednego z rodziców, skoro ma miejsce również w przypadku orzeczeń o władzy rodzicielskiej pozostawiających ją obojgu rodzicom. Nawet w przypadkach silnego konfliktu opiekunów rozstrzygnięcie o miejscu pobytu dziecka następuje więc na podstawie zgodnych oświadczeń rodziców. Dopiero w przypadku, gdy nie mogą oni dojść do porozumienia, sąd wydaje decyzję w tej materii. Jednak wymeldowanie dziecka z pobytu stałego i zameldowania go w innym miejscu przez jednego z rodziców jest już możliwe. Przepisy meldunkowe nie przewidują współdziałania rodziców w tego typu sprawach, zatem zastosowanie znajduje tu zasada samodzielnego wykonywania władzy rodzicielskiej.
Związanie orzeczeniami sądu
Zgodnie z art. 97 § 2 kro sąd opiekuńczy rozstrzyga w istotnych sprawach dziecka tylko wówczas, gdy rodzice nie są w stanie porozumieć się między sobą. Przy czym decyzja ta powinna być ostatecznością – rolą sądu opiekuńczego jest w pierwszej kolejności nakłanianie rodziców do uzyskania kompromisu.
W związku z powyższym wydane przez sąd opiekuńczy orzeczenia mogą być następnie zmienione przez rodziców dziecka. W Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym nie ma przepisów, które by zabraniały, aby mimo prawomocności postanowienia sądu rodzice podjęli wspólnie decyzję odmienną od wydanej przez sąd.
Władza rodzicielska – podsumowanie
Przyznanie dziecka przez sąd jednemu z rodziców oznacza zarówno wskazanie miejsca stałego zamieszkania małoletniego, jak i określenie zakresu wykonywania władzy rodzicielskiej oraz wyznaczenie kontaktów drugiego z opiekunów z dzieckiem. Naczelną zasadą przy podejmowaniu przez sąd decyzji w sprawach dziecka jest jego dobro. Po ustaleniu powyższego, to rodzice powinni zgodnie zadbać o interesy dziecka. Dopiero wówczas, gdy nie mogą dojść do porozumienia, sąd opiekuńczy ma obowiązek rozstrzygać o istotnych sprawach dziecka. Decyzja ta powinna być jednak ostatecznością – rolą sądu opiekuńczego jest w pierwszej kolejności nakłanianie rodziców do uzyskania kompromisu.
