Zatrudnienie osoby niepełnosprawnej – korzyści i uprawnienia osób niepełnosprawnych

Zatrudnienie osoby niepełnosprawnej to realizacja celów rehabilitacji zawodowej wobec nich. Zatrudnienie, stworzenie stanowiska pracy, dostosowanie otoczenia do ich poziomu sprawności pozwala im niejednokrotnie stanąć ponownie na nogi. Z kolei pracodawca w związku z zatrudnieniem osób niepełnosprawnych może ubiegać się o różnego rodzaju dofinansowania i zwroty kosztów ze środków funduszu PFRON i nie tylko. Warto więc poświęcić chwilę na lekturę możliwości pozyskania środków przy tworzeniu stanowiska pracy dla osoby niepełnosprawnej.

Rehabilitacja osób niepełnosprawnych

Rehabilitacja osób niepełnosprawnych ma za zadanie przywrócić możliwie jak najwyższy komfort życiowy dla osób o różnym stopniu niepełnosprawności.

Odbywa się ona poprzez aktywizację wielu działań organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych.

Rehabilitacja osoby niepełnosprawnej może mieć charakter przywrócenia jej do podstawowych form aktywności życiowej. Może także pozwolić odnaleźć się na nowo takiej osobie w społeczeństwie, w sporcie lub w innej aktywności fizycznej.

Może odbywać się również jako wyznaczenie i zrealizowanie drogi zawodowej danej osoby.

Rehabilitacja zawodowa osoby niepełnosprawnej

Jak nadmienia ustawodawca w art. 8 ust. 1 Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (zwanej dalej ustawą o RZSON), rehabilitacja zawodowa ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego przez umożliwienie jej korzystania z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy.

Jak wskazuje w ust. 2 ustawa, aby pójść drogą rehabilitacji zawodowej, która odniesie zamierzony efekt, niezbędne jest:

1. dokonanie oceny zdolności do pracy poprzez przeprowadzenie badań lekarskich i psychologicznych umożliwiających określenie sprawności fizycznej, psychicznej i umysłowej do wykonywania zawodu oraz ocenę możliwości zwiększenia tej sprawności i ustalenie kwalifikacji, doświadczeń zawodowych, uzdolnień i zainteresowań;
2. prowadzenie poradnictwa zawodowego uwzględniającego ocenę zdolności do pracy oraz umożliwiającego wybór odpowiedniego zawodu i szkolenia;
3. przygotowanie zawodowe z uwzględnieniem perspektyw zatrudnienia;
4. dobór odpowiedniego miejsca pracy i jego wyposażenie;
5. określenie środków technicznych umożliwiających lub ułatwiających wykonywanie pracy, a w razie potrzeby – przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych, sprzętu rehabilitacyjnego itp.

Osoba niepełnosprawna

Cecha niepełnosprawności danej osoby według prawodawcy oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy.

Niepełnosprawność danej osoby najczęściej stwierdza wyznaczony skład orzekający lekarzy specjalistów po zapoznaniu się z dokumentacją danej osoby i przeprowadzeniem wywiadu.

Jednak występują też przypadki, gdyż orzeczenie o częściowym lub całkowitym stopniu niepełnosprawności wydawane jest na podstawie odrębnych przepisów.

Odrębny przypadek ustawowy stanowi także orzeczenie o przyznaniu stopnia niepełnosprawności osobie przed ukończeniem 16. roku życia.

Występują 3 stopnie niepełnosprawności:

1. lekki – osoba o naruszonej sprawności organizmu powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne;
2. umiarkowany – osoba z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolna do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych;
3. znaczny – osoba z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolna do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagająca, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji.

Przed zatrudnieniem – miejsce pracy osoby niepełnosprawnej

Warto w tym miejscu wspomnieć o Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 roku w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Poza podstawowymi przesłankami na temat bezpieczeństwa i higieny pracy MPiPS sygnalizuje, aby pracodawca, który zatrudnia osoby niepełnosprawne, zorganizował im stanowisko pracy w sposób uwzględniający ich możliwości sprawnościowe.

To jednak nie wszystko. Bardzo istotnym elementem dostosowawczym jest także to, aby wokół stanowiska pracy (w danym pomieszczeniu) znajdowało się wyposażenie dostosowujące korzystanie z tegoż pomieszczenia oraz chroniące niepełnosprawnego od styczności z miejscami pomieszczenia, które mogłyby mu zagrozić (elementy instalacji sieciowej, elektrycznej itp.).

Ponadto pracodawca zatrudniający pracowników niepełnosprawnych powinien zapewnić dostosowanie urządzeń higienicznosanitarnych (toaleta, prysznic, umywalka) oraz dojść do nich – do potrzeb i możliwości tych pracowników wynikających ze zmniejszonej sprawności, zgodnie z przepisami techniczno-budowlanymi. Jak wskazuje § 86 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie w budynku, na kondygnacjach dostępnych dla osób niepełnosprawnych, co najmniej jedno z ogólnodostępnych pomieszczeń higienicznosanitarnych powinno być przystosowane dla tych osób przez:

• zapewnienie przestrzeni manewrowej o wymiarach co najmniej 1,5 × 1,5 m;
• stosowanie w tych pomieszczeniach i na trasie dojazdu do nich drzwi bez progów;
• zainstalowanie odpowiednio przystosowanej co najmniej jednej miski ustępowej i umywalki, a także jednego natrysku, jeżeli ze względu na przeznaczenie przewiduje się w budynku takie urządzenia;
• zainstalowanie uchwytów ułatwiających korzystanie z urządzeń higienicznosanitarnych.

Dostosowania wymaga także m.in. wejście do budynku (wyposażenie budynku w urządzenie ułatwiającej przemieszczenie się osoby niepełnosprawnej), aby niepełnosprawny miał możliwość dostać się do swojego zakładu pracy. Ułatwieniem dla osób niepełnosprawnych poruszających się samochodem jest utworzenie na samym początku parkingu oznakowanego miejsca postojowego, przeznaczonego tylko dla niepełnosprawnych.

Zatrudnienie osoby niepełnosprawnej – czas pracy

Zgodnie z art. 15 i 16 ustawy o RZSON osoba niepełnosprawna może pracować nie dłużej niż 8 godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo. 

Osoby niepełnosprawne z umiarkowanym albo znacznym stopniem niepełnosprawności mogą pracować nie dłużej niż 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo.

Ponadto pracodawca nie może wymagać świadczenia pracy od osób niepełnosprawnych w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych.

Należy zaznaczyć, że zastosowanie powyższych norm czasu pracy nie może skutkować żadnym obniżeniem kwoty wynagrodzenia należnego w stałej miesięcznej wysokości.

Ponadto godzinowe stawki wynagrodzenia zasadniczego odpowiadające osobistemu zaszeregowaniu lub zaszeregowaniu wykonywanej pracy pracodawca podwyższa, jeżeli przy przejściu na normy czasu pracy stosuje obniżony wymiar czasu pracy osoby niepełnosprawnej.

Jednak powyższych uregulowań pracodawca nie stosuje:

• w odniesieniu do osób zatrudnionych przy pilnowaniu oraz
• gdy na wniosek osoby zatrudnionej lekarz przeprowadzający badania (na koszt pracodawcy) profilaktyczne pracowników – lub w razie jego braku lekarz sprawujący opiekę nad tą osobą – wyrazi na to zgodę.

Dodatkowe przywileje osób niepełnosprawnych – dodatkowa przerwa na gimnastykę lub wypoczynek

Inny bardzo ważny przywilej osób niepełnosprawnych pozostających w zatrudnieniu to posiadanie prawa do dodatkowej przerwy w pracy na:

• wypoczynek lub 
• gimnastykę usprawniającą.

Czas takiej przerwy to 15 minut. Jest wliczony do czasu pracy osoby niepełnosprawnej.

Dodatkowe przywileje osób niepełnosprawnych – dodatkowy urlop wypoczynkowy

Osoby niepełnosprawne o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności posiadają prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego w wymiarze 10 dni roboczych na rok kalendarzowy. 

Pierwszy taki urlop osoba niepełnosprawna nabędzie po przepracowaniu jednego roku po dniu zaliczenia jej do jednego z tych stopni niepełnosprawności.

Dodatkowy urlop dla ww. osoby niepełnosprawnej nie będzie przysługiwać osobie uprawnionej do urlopu wypoczynkowego w wymiarze przekraczającym 26 dni roboczych lub do urlopu dodatkowego na podstawie odrębnych przepisów. Jeżeli jednak wymiar tegoż urlopu dodatkowego będzie niższy niż 10 dni roboczych, to osobie niepełnosprawnej z umiarkowanym lub znacznym stopniem niepełnosprawności zamiast tego urlopu będzie przysługiwać pełny 10-dniowy dodatkowy urlop wypoczynkowy.

Dodatkowe przywileje osób niepełnosprawnych – przerwa na gimnastykę lub wypoczynek

Osoby niepełnosprawne o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności dysponują prawem do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia:

• w wymiarze do 21 dni roboczych w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym, nie częściej niż raz w roku;
• w celu wykonania badań specjalistycznych, zabiegów leczniczych lub usprawniających, a także w celu uzyskania zaopatrzenia ortopedycznego lub jego naprawy, jeżeli czynności te nie mogą być wykonane poza godzinami pracy.

Wynagrodzenie za czas zwolnień od pracy ustalane jest tak jak ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy.

Jednak łączny wymiar dodatkowego urlopu wypoczynkowego (10 dni) oraz dni zwolnienia od pracy nie może przekroczyć 21 dni roboczych w roku kalendarzowym.

Należy podkreślić, że pracownik, chcąc skorzystać z ww. przywilejów przysługujących wyłącznie dla osoby niepełnosprawnej, ma obowiązek przedłożyć posiadane orzeczenie lekarskie o przyznaniu określonego stopnia niepełnosprawności.

Korzyści pracodawcy związane z zatrudnieniem osób niepełnosprawnych – dofinansowanie do wynagrodzeń

Pracodawca zatrudniający osoby niepełnosprawne może otrzymać miesięczne dofinansowanie do wynagrodzenia takich osób oraz obniżenia wpłat na PFRON (podmioty zobowiązane do wpłat). 

Miesięczne dofinansowanie do wynagrodzeń osób niepełnosprawnych przysługuje przedsiębiorcom:

• którzy prowadzą zakład pracy chronionej;
• zatrudniającym minimum 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, a ich wskaźnik zatrudnienia niepełnosprawnych pracowników jest nie niższy niż 6%;
• zatrudniającym poniżej 25 pracowników.

Liczba zatrudnionych na potrzeby ustalenia wielkości zakładu pracy nie obejmuje osób pełnosprawnych:

• przebywających na urlopie bezpłatnym, rodzicielskim, wychowawczym;
• otrzymujących świadczenie rehabilitacyjne;
• wykonujących zasadniczą lub specjalistyczną służbę wojskową;
• zatrudnionych w celu przygotowania zawodowego do wykonywania określonego zawodu.

Warto podkreślić, że na mocy art. 26a ust. 1a1 miesięczne dofinansowanie do wynagrodzenia osoby niepełnosprawnej nie będzie przysługiwać:

• na pracowników zaliczonych do umiarkowanego lub lekkiego stopnia niepełnosprawności, którzy mają ustalone prawo do emerytury;
• do wynagrodzeń wypłaconych po dniu złożenia wniosku;
• jeżeli wynagrodzenie pracownika niepełnosprawnego nie zostało przekazane na jego rachunek bankowy lub rachunek w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej albo na adres zamieszkania tego pracownika, za pośrednictwem osób prawnych prowadzących działalność w zakresie doręczania kwot pieniężnych;
• jeżeli miesięczne koszty płacy zostały poniesione przez pracodawcę z uchybieniem terminów, wynikających z odrębnych przepisów, przekraczającym 14 dni.

Pracodawca, który zatrudnia minimum 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, ma obowiązek co miesiąc przekazywać obliczone wpłaty na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON), których wysokość stanowi iloczyn:

• 40,65% przeciętnego wynagrodzenia oraz 
• liczby pracowników odpowiadającej różnicy między zatrudnieniem zapewniającym osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wysokości 6% a rzeczywistym zatrudnieniem osób niepełnosprawnych.

Z powyższych wpłat zwolnieni są pracodawcy, u których wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi co najmniej 6%.

Powyższe wpłaty mogą być obniżone:

• 5% dla pracodawcy innego niż podmiot publiczny, o którym mowa w Ustawie z dnia 19 lipca 2019 roku o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami;
• minimum 30% z tytułu zakupu produkcji lub usługi, z wyłączeniem handlu, odpowiednio wytworzonej lub świadczonej przez pracodawcę zatrudniającego co najmniej 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, który osiąga wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności (osoby z orzeczoną chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym, całościowym zaburzeniem rozwojowym lub epilepsją oraz niewidome).

Wysokość miesięcznego dofinansowania do wynagrodzenia osoby niepełnosprawnej uzależniona jest kilku kwestii.

Maksymalna kwota, jaką może otrzymać pracodawca z tytułu zatrudnienia osoby niepełnosprawnej na pełny etat, to:

• 1950 zł na zatrudnioną osobę niepełnosprawną o znacznym stopniu niepełnosprawności;
• 1200 zł  na zatrudnioną osobę niepełnosprawną o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności;
• 450 zł na zatrudnioną osobę niepełnosprawną z lekkim stopniem niepełnosprawności.

Ponadto oprócz powyższych sum miesięcznego dofinansowania pracodawca może otrzymywać dodatkowe kwoty z tytułu zatrudnienia osoby niepełnosprawnej posiadającej dodatkowo schorzenia specjalne oznaczone kodami zgodnie z § 32 ust. 2 Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 roku w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności: 

• 01-U — upośledzenie umysłowe;
• 02-P — choroby psychiczne;
• 04-O — choroby narządu wzroku;
• 06-E — epilepsja;
• 12-C — całościowe zaburzenia rozwojowe.

Wysokość dodatkowych kwot dofinansowania z tytułu zatrudnienia osoby niepełnosprawnej ze schorzeniem specjalnym wynosi:

• 1200 zł, jeżeli osoba ta posiada znaczny stopień niepełnosprawności;
• 900 zł, jeżeli osoba ta posiada umiarkowany stopnia niepełnosprawności;
• 600 zł, jeżeli osoba ta posiada lekki stopień niepełnosprawności.

Niezwykle ważne jest, że PFRON ustala miesięczną kwotę dofinansowania proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy osoby niepełnosprawnej. Jeżeli dana osoba jest zatrudniona na niepełny etat, np. na pół etatu, to ww. kwoty pracodawca przelicza w proporcji do pół etatu.

Dofinansowanie miesięczne do wynagrodzenia osób niepełnosprawnych obejmuje dofinansowanie do wynagrodzenia brutto, składek ZUS ubezpieczenia społecznego, składek na FP, FGŚP, FS. Dofinansowanie obejmuje jedynie część sfinansowaną ze środków pracodawcy a zatem nie obejmuje części sfinansowanej z innych źródeł środków publicznych.

Korzyści pracodawcy związane z zatrudnieniem osób niepełnosprawnych – zwrot kosztów dostosowania pomieszczeń

W myśl art. 26 ustawy o RZSON pracodawca, który przez okres co najmniej 36 miesięcy zatrudni osoby niepełnosprawne bezrobotne lub poszukujące pracy i jednocześnie pozostające bez pracy, może ubiegać się o zwrot kosztów dostosowania pomieszczeń zakładu pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Zwrot kosztów może dotyczyć także osób niepełnosprawnych pozostających w zatrudnieniu u pracodawcy występującego o zwrot kosztów (nie dotyczy sytuacji, gdy powstanie niepełnosprawności w czasie zatrudnienia u danego pracodawcy miało przyczynę zawinioną po stronie pracodawcy lub pracownika).

Zwrot kosztów ze środków PFRON może nastąpić na wniosek złożony przez pracodawcę.

Zwrot kosztów dotyczy w szczególności wydatków poniesionych na:

• adaptację pomieszczeń zakładu pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych (modernizacja istniejących stanowisk pracy lub dostosowanie nowoutworzonych);
• adaptację lub zakup urządzeń (wyposażenia) służących usprawnieniu funkcjonowania osoby niepełnosprawnej przy zajmowanym stanowisku oraz w zakładzie pracy;
• nabycie i dostosowanie oprogramowania i urządzeń na użytek pracowników niepełnosprawnych dostosowanych do potrzeb wynikających z ich niepełnosprawności;
• rozpoznanie przez służby medycyny pracy pozostałych potrzeb osób niepełnosprawnych związanych z dostosowaniem pomieszczeń.

Korzyści pracodawcy związane z zatrudnieniem osób niepełnosprawnych – zwrot kosztów wynagrodzenia pracownika pomagającego

Pracodawca zatrudniający osobę niepełnosprawną może ubiegać się w PFRON o zwrot miesięcznych kosztów zatrudnienia pracowników pomagających pracownikowi niepełnosprawnemu w pracy (komunikowanie z otoczeniem, czynności trudne do samodzielnego wykonania przez osobę niepełnosprawną), a także kosztów szkoleń tych pracowników. 

Liczba godzin przeznaczonych tylko na pomoc pracownikowi niepełnosprawnemu nie może być większa niż 20% łącznej liczby godzin pracy w miesiącu.

Zwrot kosztów za szkolenie pracowników pomagających nie będzie większy niż równowartość kwoty minimalnego wynagrodzenia za pracę (2800 zł brutto w 2021 roku).

Kwota miesięcznego zwrotu kosztów poniesionych na zatrudnienie i szkolenie pracowników pomagających z PFRON jest ustalana jako iloczyn:

• kwoty minimalnego wynagrodzenia oraz 
• ilorazu liczby godzin w miesiącu przeznaczonych tylko na pomoc osobie niepełnosprawnej i łącznej liczby godzin pracy osoby niepełnosprawnej niepełnosprawnego w danym miesiącu.

Korzyści pracodawcy związane z zatrudnieniem osób niepełnosprawnych – zwrot kosztów wyposażenia stanowiska pracy

Pracodawca zatrudniający przez minimum 36 miesięcy osoby niepełnosprawne, które są zarejestrowane jako bezrobotne w powiatowym urzędzie pracy albo poszukują pracy i nie są nigdzie zatrudnione, może otrzymać – na wniosek – z funduszu PFRON zwrot kosztów na wyposażenia stanowiska pracy do kwoty 15-krotnego przeciętnego wynagrodzenia.

Jeżeli jednak czas zatrudnienia osoby niepełnosprawnej okaże się mniejszy niż 36 miesięcy, to pracodawca będzie zobligowany w ciągu 3 miesięcy od dnia rozwiązania stosunku pracy to zwrotu (za pośrednictwem starosty) na rzecz funduszu PFRON sumy odpowiadającej 1/36 ogólnej kwoty zwrotu za każdy miesiąc brakujący do upływu okresu 36 miesięcy (nie mniej niż 1/6 tej ogólnej kwoty zwrotu). Pracodawca dokonuje zwrotu w terminie 3 miesięcy od dnia rozwiązania stosunku pracy z osobą niepełnosprawną.

Pracodawca nie będzie zobowiązany jednak do zwrotu środków, jeżeli w ciągu 3 miesięcy od dnia rozwiązania stosunku pracy z osobą niepełnosprawną zatrudni inną osobę niepełnosprawną zarejestrowaną w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotna lub poszukującą pracy i niepozostającą w zatrudnieniu (przerwa pomiędzy rozwiązaniem umowy z dotychczasowym niepełnosprawnym pracownikiem a zatrudnieniem nowej osoby niepełnosprawnej nie jest zaliczana do okresu 36 miesięcy zatrudnienia).

Zwrot kosztów (poniesionych od dnia zawarcia umowy) na wyposażenie stanowiska realizuje starosta na podstawie ustaleń zawartych w umowie z pracodawcą. Jednak aby w ogóle móc mówić o zwrocie kosztów, starosta musi wydać pozytywną opinie w zakresie przystosowania nabywanego wyposażenia stanowiska pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej (na którą brane jest dofinansowanie).