Zmiana wynagrodzenia w umowie o dzieło - kiedy jest możliwa?

Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie (wykonawca) zobowiązuje się do stworzenia oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. Określenie wynagrodzenia, które będzie należeć się wykonawcy dzieła, powinno więc być nieodłącznym elementem każdej umowy o dzieło. Nie znaczy to jednak, że jeśli strony nie określą zasady ustalenia wynagrodzenia w umowie, to będzie ona nieważna. Wynagrodzenie najczęściej przybiera postać ryczałtu lub kosztorysu. Jakie są różnice pomiędzy nimi i w jakich sytuacjach będzie możliwa zmiana wynagrodzenia w umowie o dzieło?

Brak umownych postanowień dotyczących wynagrodzenia

Strony mogą określić wysokość wynagrodzenia za wykonanie dzieła przez wskazanie podstaw do jego ustalenia (np. wprowadzenie stawki godzinowej). Jeżeli jednak tego nie uczyniły, poczytuje się w razie wątpliwości, że strony miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło tego rodzaju. Jeżeli także w ten sposób nie da się ustalić wysokości wynagrodzenia, przyjmującemu zamówienie należy się honorarium odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym poczynionym nakładom.

Co do zasady, zgodnie z art. 642 kodeksu cywilnego, wynagrodzenie za umowę o dzieło płatne jest z dołu, z chwilą oddania dzieła zamawiającemu. Jeżeli natomiast dzieło ma być oddawane w częściach, a wynagrodzenie zostało wyliczone za każdą część z osobna, wypłata należy się z chwilą spełnienia każdego ze świadczeń częściowych.

Zmiana wynagrodzenia w umowie o dzieło - wynagrodzenie ryczałtowe

Wynagrodzenie ryczałtowe z góry określa się w umowie. Jest to oznaczona kwota, którą ustala się bez kalkulacji kosztów. W takiej sytuacji konieczne jest, aby przyjmujący zamówienie możliwie precyzyjnie określił przedmiot

Co do zasady jednak, zgodnie z art. 632 § 1, przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia ryczałtowego, choćby w momencie zawierania umowy nie mógł przewidzieć rozmiarów czy kosztów wykonywanych prac. Należy pamiętać, że dotyczy to również zamawiającego, który nie może żądać obniżenia wynagrodzenia, gdyby ostatecznie rozmiar prac lub koszt ich wykonania okazał się niższy. Jeżeli jednak wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, sąd może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę. Analogiczne uprawnienie do żądania obniżenia ceny nie przysługuje jednak zamawiającemu.

Strony umowy o dzieło powinny się więc zabezpieczyć przez skutkami zmian sytuacji gospodarczej, a w szczególności przed skutkami inflacji. W umowie mogą wprowadzić klauzulę waloryzacyjną, czyli zastrzec, że wysokość wynagrodzenia ryczałtowego jest ustalana według innego niż pieniądz miernika wartości. Co więcej, jak już zostało wskazane powyżej, strony mogą także wprowadzić do umowy inne postanowienia dotyczące wynagrodzenia, np. przewidujące dodatkowe wynagrodzenie dla wykonawcy w razie pojawienia się nieprzewidzianych kosztów.

Zmiana wynagrodzenia w umowie o dzieło - wynagrodzenie kosztorysowe

Kosztorys jest zestawieniem planowanych prac i przewidywanych kosztów potrzebnych do realizacji dzieła. Jest to bardziej skomplikowana metoda określenia wynagrodzenia niż ryczałt. Po zakończeniu prac tworzy się kosztorys powykonawczy, w którym ujmuje się rzeczywiście wykonane prace i na jego podstawie następuje rozliczenie. Jeśli więc w trakcie wykonywania umowy konieczne było przeprowadzenie dodatkowych, nieprzewidzianych w kosztorysie prac czy poniesienie dodatkowych kosztów, kosztorys końcowy będzie przedstawiał się więc inaczej niż ten początkowy, umowny.

Należy mieć jednak na uwadze, że zmiana wynagrodzenia w umowie o dzieło (podwyższenie lub obniżenie) powinna zawsze wynikać z inicjatywy zainteresowanej strony. To, czy wynagrodzenie zostanie podwyższone lub obniżone, zależy od zaistnienia odpowiednich okoliczności:

1. Jeżeli w toku wykonywania dzieła zarządzenie właściwego organu państwowego zmieniło wysokość cen lub stawek obowiązujących dotychczas w obliczeniach kosztorysowych, każda ze stron może żądać odpowiedniej zmiany umówionego wynagrodzenia. Nie dotyczy to jednak należności uiszczonej za materiały lub robociznę przed zmianą cen lub stawek.
2. Jeżeli w toku wykonywania dzieła zajdzie konieczność przeprowadzenia prac, które nie były przewidziane w zestawieniu prac planowanych będących podstawą obliczenia wynagrodzenia kosztorysowego, a zestawienie sporządził zamawiający, z żądania przyjmującego zamówienie może nastąpić zmiana wynagrodzenia w umowie o dzieło (odpowiednie podwyższenie honorarium).
3. Jeżeli natomiast zestawienie planowanych prac sporządził przyjmujący zamówienie, może on żądać podwyższenia wynagrodzenia tylko wtedy, gdy mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć konieczności prac dodatkowych.

Przykład 1.

Zamawiający wynajął ekipę, mającą wyremontować mu mieszkanie i przedstawił im zestawienie prac koniecznych do wykonania, a przyjmujący zamówienie je wycenił. W trakcie prac, zamawiający poprosił wykonawcę o dokonanie dodatkowych prac, niewymienionych w zestawieniu. Wykonawca ma prawo więc żądać odpowiedniego podwyższenia wynagrodzenia.

Przykład 2

Zamawiający wynajął ekipę do remontu łazienki. Przyjmujący zamówienie, po uprzednim uzgodnieniu z zamawiającym, co powinno być zrobione, sporządził zestawienie planowanych prac, które zostało zaakceptowane przez zamawiającego. Zamawiający m.in. zażyczył sobie zlikwidowania wanny i w jej miejsce wstawienia kabiny prysznicowej. W trakcie prac, po usunięciu wanny, okazało się, że kanał odpływowy jest uszkodzony i konieczna jest jego naprawa przed wstawieniem kabiny prysznicowej. Przyjmujący zamówienie może więc żądać podwyższenia wynagrodzenia za wykonaną dodatkową pracę, ponieważ nie mógł przewidzieć, w jakim stanie będzie kanał odpływowy przed usunięciem wanny.

Gdyby w wypadkach przewidzianych w powyższych punktach konieczna była zmiana wynagrodzenia w umowie o dzieło poprzez  jego znaczne podwyższenie, zamawiający może od umowy odstąpić, powinien jednak uczynić to niezwłocznie i zapłacić przyjmującemu zamówienie odpowiednią część umówionego wynagrodzenia, odpowiadającą wykonanej już pracy.

Oczywiście, zgodnie z zasadą swobody umów, strony mogą odmiennie uregulować zasady, na jakich będzie następować zmiana wynagrodzenia w umowie o dzieło (wynagrodzenia kosztorysowego).

Wypłata wynagrodzenia a niewykonanie dzieła

Należy pamiętać, że kodeks cywilny przewiduje sytuacje, kiedy mimo niewykonania dzieła przez przyjmującego zamówienie, na zamawiającym ciąży obowiązek wypłaty wynagrodzenia:

1. Wykonanie dzieła nie doszło do skutku z przyczyn, za które odpowiada zamawiający, nawet jeśli nie ponosi za nie winy, a przyjmujący zamówienie był gotów wykonać dzieło (np. umyślne odraczanie przez zamawiającego koniecznych konsultacji z wykonawcą, zniszczenie materiałów koniecznych do wykonania dzieła, które miał dostarczyć zamawiający). Jednakże w takiej sytuacji zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła (np. pewną kwotę pieniężną lub materiały).
2. Dopóki dzieło nie zostało ukończone, zamawiający może w każdej chwili od umowy odstąpić, płacąc umówione wynagrodzenie. Jednakże w wypadku takim zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła.
3. Gdy dzieło zostało wykonane, ale uległo zniszczeniu lub uszkodzeniu wskutek wadliwości materiału dostarczonego przez zamawiającego albo wskutek wykonania dzieła według jego wskazówek, przyjmujący zamówienie może żądać za wykonaną pracę umówionego wynagrodzenia lub jego odpowiedniej części, jeżeli uprzedził zamawiającego o niebezpieczeństwie zniszczenia lub uszkodzenia dzieła.