Strony zawierające umowę mogą swobodnie określać jej warunki tak, by odpowiadało to charakterowi stosunku prawnego, jaki je łączy. Jednym ze środków, których mogą używać, by realizować takie założenie, jest ustalenie kary dla strony, która nie wykonała lub nienależycie wykonała umowę. Najczęściej wykorzystywana jest do tego celu kara umowna, regulowana przepisami kodeksu cywilnego. Stanowi ona ponadto zabezpieczenie w przypadku wystąpienia okoliczności powodujących niebezpieczeństwo niewykonania umowy.
Kara umowna - charakterystyka
Wysokość kary umownej
Wysokość kary umownej zależy od stron i od sposobu, w jaki uregulują tę kwestię w umowie, nie zaś od rozmiaru szkody, jaką poniosła strona, na której rzecz nie spełniono zobowiązania lub spełniono je nienależycie. Roszczenie powstaje z chwilą wystąpienia po stronie wierzyciela szkody, udowodnienie więc, że szkoda nie powstała, jest równoznaczne z wykazaniem, że nie zaistniały okoliczności uzasadniające zapłatę kary.
Na wysokość kary umownej ma wpływ częściowe wykonanie zobowiązania. Art 484 § 2 wskazuje, że jeżeli świadczenie zostało spełnione w części, dłużnik może domagać się obniżenia wysokości ustalonej kary. Ma takie prawo zwłaszcza w sytuacji, gdy znaczna część zobowiązania została wypełniona w terminie, a zwłoka jest niewielka.
Obniżenie kary umownej jest również zasadne w przypadku, gdy można określić ją jako rażąco wygórowaną. To pojęcie bardzo ogólne, ale w ocenianiu jej wysokości może pomóc orzeczenie Sądu Najwyższego z 9 lutego 2005 r., w którym sąd stwierdził, że Kara umowna może być uznana za rażąco wygórowaną gdy jest ona równa bądź zbliżona do wysokości wykonanego z opóźnieniem zobowiązania, w związku z którym ją przewidziano. Nie jest jednak wykluczona w tej wysokości, jeżeli dłużnik za okres, za który została wyliczona nie spełnił świadczenia w ogóle. W takim bowiem wypadku musiałby podważać ważność umowy w zakresie wysokości kary umownej, ze względu na jej sprzeczność z prawem bądź zasadami współżycia społecznego(art. 58 KC). (II CK 420/04 ).
Rodzaje kary umownej
Kary umowne możemy podzielić na cztery kategorie. Należą do nich:
-
kara umowna wyłączna - w przypadku, gdy umowa pozostaje niewykonana lub wykonana w nienależyty sposób, wierzyciel nie może domagać się od dłużnika zapłaty sumy wyższej, niż wynosi przewidziana w umowie wysokość kary umownej.
-
kara umowna alternatywna – wierzyciel może domagać się zapłaty albo z tytułu kary umownej, albo z tytułu odszkodowania.
-
kara umowna zaliczalna – wierzyciel może żądać zapłaty kary umownej i odszkodowania uzupełniającego do wysokości szkody poniesionej w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.
-
kara umowna kumulatywna – wierzyciel może ubiegać się jednocześnie o zapłatę z tytułu kary umownej oraz z tytułu odszkodowania.
Powyższy podział wynika z art. 484. Według niego strony będą mogły domagać się wyższego odszkodowania niż kara zastrzeżona w umowie tylko wtedy, jeśli zawrą taki zapis w umowie. Jeżeli zapisu nie ma, to mogą żądać tylko wysokości kary umownej, nawet jeśli szkoda przewyższa wysokość kary umownej.
Kara umowna a odszkodowanie na zasadach ogólnych
Te dwie instytucje są do siebie bardzo podobne. Obie uregulowane są w kodeksie cywilnym, obie mają zastosowanie w sytuacji, gdy zobowiązanie wobec jednej ze stron nie zostało spełnione, obie też powstają z chwilą zaistnienia szkody po stronie wierzyciela. Jednak mimo ewidentnych podobieństw nie można ich ze sobą utożsamiać.
Podstawową różnicą między nimi jest źródło - wysokość i zasady naliczania kary umownej muszą zostać określone w kontrakcie, zawartym między stronami, prawo do odszkodowania natomiast wynika bezpośrednio z ustawy. Różnią się także zakresem - o ile karę umowną można ustanowić wyłącznie do zobowiązań niepieniężnych, o tyle odszkodowania można się domagać przy każdym rodzaju umowy.