Bycie wezwanym na komisariat policji czy do prokuratury w charakterze podejrzanego nie oznacza jeszcze, że postępowanie przygotowawcze dla wezwanego skończy się sprawą sądową i skazaniem. O powyższym będzie świadczyło dopiero sporządzenie aktu oskarżenia i skierowanie go wobec sprawcy. Czym dokładnie jest akt oskarżenia, jakie są podstawy jego wniesienia oraz jak powinien wyglądać prawidłowo sporządzony akt? O tym przeczytasz w niniejszym tekście.
Czym jest akt oskarżenia?
Akt oskarżenia – co do zasady – kończy procedurę prowadzoną przez organy ścigania i jednocześnie stanowi przyczynę dla rozpoczęcia właściwego postępowania karnego przed sądem. Istotny jest przy tym fakt, że sędzia, orzekając o winie i karze, musi trzymać się granic oskarżenia. Wyjście poza jego granicę w wielu przypadkach będzie oznaczało błąd proceduralny. Co więcej, z racji tego, że sąd orzeka niejako na podstawie przedstawionego aktu oskarżenia, sporządzenie go niezgodnie z przepisami prawa może doprowadzić do jego zwrotu w celu uzupełnienia braków lub nawet umorzenia postępowania karnego.
W dużym uproszczeniu akt oskarżenia to pismo procesowe wnoszone do sądu w postępowaniu karnym przez uprawniony do tego podmiot. Dokument ten stanowi żądanie oskarżyciela wydania przez sąd orzeczenia o winie i karze lub środkach karnych wobec osoby wskazanej w piśmie. Podmiotami uprawnionymi do wniesienia aktu oskarżenia są oskarżyciel publiczny w postaci prokuratora oraz innych organów ustanowionych ustawowo do konkretnych rodzajów postępowań, a także (chociaż znacznie rzadziej) pokrzywdzony lub osoba mu najbliższa jako oskarżyciel prywatny.
Akt oskarżenia jako dokument kończący postępowanie przygotowawcze
Kwestią aktu oskarżenia, celem jego sporządzenia, jego funkcjami proceduralnymi oraz zasadami prawidłowego sporządzenia zajmują się przepisy art. 331 i nast. Kodeksu postępowania karnego (dalej jako kpk). Zgodnie z art. 331 kpk wniesienie aktu oskarżenia jest jednym z kilku możliwości zakończenia postępowania przygotowawczego w sprawie karnej. Oprócz doprowadzenia do oskarżenia osoby podejrzanej, organy ścigania mogą podjąć decyzję m.in. o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, umorzeniu postępowania czy o jego zawieszeniu.
Oprócz prokuratora w niektórych rodzajach spraw upoważnione do wniesienia aktu oskarżenia są również inne organy. Zgodnie z art. 325d kpk w zw. z Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 września 2015 roku w sprawie organów uprawnionych obok policji do prowadzenia dochodzeń oraz organów uprawnionych do wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem pierwszej instancji w sprawach, w których prowadzono dochodzenie, jak również zakresu spraw zleconych tym organom, organy uprawnione do prowadzenia dochodzenia oraz wnoszenia i popierania oskarżenia przed sądem pierwszej instancji, to:
organy Inspekcji Handlowej w sprawach w przedmiocie sprzedaży alkoholu bez zezwolenia, nielegalnego obrotu substancjami alkoholowymi, a także obrotu nielegalnymi substancjami chemicznymi;
organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej w sprawach o przestępstwa dotyczące produkcji, wprowadzania do obrotu lub niewycofywania z rynku substancji chemicznych, szkodliwych dla życia lub zdrowia środków i artykułów spożywczych oraz kosmetyków;
Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej w sprawach o przestępstwa w przedmiocie używania urządzenia radiowego bez pozwolenia.
Przesłanki wniesienia aktu oskarżenia
Z całą pewnością warunkiem wniesienia aktu oskarżenia jest fakt popełnienia przez daną osobę przestępstwa. Nie jest to jednak takie oczywiste, w końcu to nie organy ścigania wydają wyrok i nierzadko dochodzi do sytuacji, że pomimo wniesienia oskarżenia, sąd dochodził do przekonania, że oskarżony jest niewinny. Dla wniesienia przez właściwy organ oskarżenia do sądu muszą istnieć tzw. podstawy do wniesienia aktu oskarżenia. Aby można było o nich mówić, organy muszą dysponować osoba podejrzaną. Ustawa pozwala oskarżyć wyłącznie osobę, która w postępowaniu przygotowawczym występowała w charakterze podejrzanego. Oprócz tego zachodzić musi co najmniej duże prawdopodobieństwo, że osoba ta popełniła przestępstwo. Ponadto zgromadzony w sprawie materiał dowodowy musi spełniać wszystkie wymogi formalne przewidziane w ustawie. Dodatkowo nie mogą zachodzić przesłanki umorzenia śledztwa i zastosowania środków zabezpieczających, warunkowego umorzenia postępowania lub odstąpienia od ścigania z urzędu. Akt oskarżenia nie będzie miał racji bytu również wówczas, gdy został złożony wniosek o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar.
W sprawie pojawić musi się również prawdopodobieństwo skazania. Oznacza to własne silne przypuszczenie prokuratora oparte na tymczasowej ocenie faktycznej i prawnej zgromadzonego materiału, prowadzące do wniosku, że jego oskarżenie zostanie uwzględnione przez sąd. W doktrynie przyjmuje się, iż wyżej wskazane postępowanie prokuratora nie kłóci się w żaden sposób z zasadą domniemania niewinności. Ma on prawo do uznawania – w trakcie postępowania karnego – oskarżonego za winnego popełnienia czynu, jednocześnie ma obowiązek traktować go jako niewinnego, tj. nie może stosować wobec oskarżonego instytucji prawnych przewidzianych wyłącznie dla osób skazanych. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 3 sierpnia 2011 roku (sygn. akt: III KK 79/11) uznał, że: „zasada domniemania niewinności, która w polskim Kodeksie postępowania karnego ujęta jest w art. 5 § 1, nie oznacza nakazu konieczności subiektywnego przekonania organów o niewinności oskarżonego, a jedynie obiektywnego traktowania go jak osoby niewinnej, dopóki nie zapadnie prawomocny wyrok stwierdzający taką winę”.
Istotne w tej kwestii jest również to, że dla działań prokuratora nie ma zastosowania zasada in dubio pro reo (oskarżony nie może zostać skazany przez sąd, gdy pozostają wątpliwości co do jego winy). Stosuje się ją w razie pojawienia się niedających się usunąć wątpliwości dopiero po wyczerpaniu w pełni możliwości dowodowych, co na etapie przygotowawczym postępowania karnego nie może mieć miejsca, gdyż wniesienie aktu oskarżenia dopiero daje możliwość sądowi do rozpoczęcia prowadzenia postępowania dowodowego.
Akt oskarżenia – przykład jak powinien zostać sporządzony?
Akt oskarżenia stanowi dokument stosowany w postępowaniu sądowym, dlatego też przede wszystkim powinien odpowiadać wymogom, jakie ustawodawca nakłada na każde pismo procesowe (art. 119 kpk) oraz szczególnym warunkom formalnym przewidzianym w art. 332 kpk. Prawidłowe sporządzenie aktu jest o tyle istotne, że po wniesieniu go przez oskarżyciela do sądu w pierwszej kolejności podlega wstępnej kontroli sprawowanej przez prezesa sądu, który – w razie braków formalnych – zwraca go oskarżycielowi w celu usunięcia braków.
Na obligatoryjne elementy aktu oskarżenia wskazuje art. 332 § 1 kpk. Zgodnie z tym przepisem w akcie tym powinny znaleźć się:
data sporządzenia pisma;
dane wnoszącego oskarżenie – realizacja tego obowiązku w praktyce następuje przez odciśnięcie pieczęci jednostki prokuratury kierującej akt oskarżenia w górnym lewym rogu pisma;
nagłówek aktu oskarżenia – ta część ma sygnalizować, przeciwko komu i o jakie czyny kierowany jest akt oskarżenia. Nagłówek powinien zawierać imię i nazwisko osoby oskarżonej ze wskazaniem kwalifikacji prawnej zarzucanego jej czynu. W przypadku aktu oskarżenia nagłówek ma specyficzny charakter, gdyż bezpośrednio nad nazwiskiem oskarżonego zamieszcza się oznaczenie pisma „Akt oskarżenia” oraz słowo „przeciwko”;
dane określające podmiotowe granice oskarżenia – w tej części aktu należy wskazać imię i nazwisko oskarżonego oraz numeru telefonu, telefaksu i adresu poczty elektronicznej lub informacji o ich nieposiadaniu przez oskarżonego lub niemożności ich ustalenia. Mimo że Kodeks postępowania karnego tego nie nakazuje, to praktyka wymogła na sporządzających akt wskazanie imion rodziców i nazwiska panieńskiego matki oskarżonego, daty i miejsca urodzenia, miejsca zamieszkania, obywatelstwa, wykształcenia, zawodu wyuczonego i wykonywanego, stanu cywilnego, liczby dzieci lub ich braku, stanu majątkowego, a także danych co do karalności.
dane określające przedmiotowe granice oskarżenia, tzw. konkluzja aktu oskarżenia – w tym miejscu oskarżyciel ma obowiązek dokładnego określenia zarzucanego oskarżonemu czynu ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia oraz skutków, a także wysokości i zakresu powstałej szkody;
działanie w warunkach recydywy i obowiązkowego nadzwyczajnego zaostrzenia kary – prokurator w akcie oskarżenia ma obowiązek zwrócić uwagę sądu na wszelkie okoliczności mogące mieć znaczenie dla wymiaru kary orzeczonej wobec skazanego. Powinien co najmniej wskazać, czy czyn popełniony został w warunkach powrotu do przestępstwa (tj. recydywy), a jeżeli tak, to w której jej odmianie (recydywy podstawowej, multirecydywy) albo czy zachodzą przesłanki do zastosowania instytucji nadzwyczajnego zaostrzenia kary (stosuje się ją, jeżeli sprawca z przestępstwa uczynił sobie stałe źródło dochodu lub działał w zorganizowanej grupie);
działanie w warunkach ograniczonej w stopniu znacznym poczytalności – ten warunek nie został określony przez ustawę, jednak dobra praktyka współpracy prokuratury z sądem wymaga, aby oskarżyciel publiczny wskazał, czy oskarżony, dokonując przestępstwa, działał ze zrozumieniem skutków popełnianych czynów, czy jego poczytalność była wyłączona;
kwalifikacja prawna czynu – ta część aktu wymaga, aby oskarżyciel wskazał przepisy ustawy karnej, pod które zarzucany czyn podpada;
sąd właściwy do rozpoznania sprawy – oznaczenie sądu właściwego do rozpoznania sprawy następuje przez wymienienie nazwy sądu i jego siedziby oraz powołania przepisów uzasadniających właściwość rzeczową i miejscową;
uzasadnienie aktu oskarżenia – obowiązek dołączania uzasadnienia do aktu oskarżenia dotyczy jedynie śledztwa. W przypadku dochodzenia akt oskarżenia może nie zawierać uzasadnienia. Uzasadnienie aktu oskarżenia powinno stanowić rozwinięcie konkluzji oraz przedstawienie czynu oskarżonego. Ta część aktu oskarżenia powinna zawierać co najmniej:
- część wstępną opisującą zdarzenie, będącą podstawą wszczęcia postępowania,
- przedstawienie ustalonych okoliczności faktycznych czynu z jednoczesnym wskazaniem dowodów na ich poparcie,
- omówienie podstawy prawnej oskarżenia,
- przedstawienie wyjaśnień oskarżonego i omówienie okoliczności, na które powołuje się on w swej obronie,
- informacje dotyczące wyników przeprowadzonych badań osobopoznawczych, tj. treść wywiadu środowiskowego, a jeżeli oskarżony był uprzednio karany – krótką informację o zapadłych wyrokach;
podpis sporządzającego uzasadnienie (podpis pod uzasadnieniem jest wymagany niezależnie od złożenia podpisu pod samym aktem oskarżenia);
podpis sporządzającego akt oskarżenia.
Akt oskarżenia – podsumowanie
Akt oskarżenia odgrywa bardzo ważną rolę w procedurze karnej. Wskazuje on na popełnienie czynu przestępnego, konkretyzuje szczegóły zdarzenia, w tym wskazuje osobę uważaną za sprawcę przestępstwa i jednocześnie inicjuje właściwe postępowanie karne przed sądem. Organem wnoszącym akt oskarżenia, co do zasady, jest prokuratura. W niektórych sytuacjach uprawnione do tego są także Inspekcja Handlowa, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej, jak również poszkodowany lub osoby mu bliskie (prywatny akt oskarżenia). Omawiany dokument jest pismem procesowym, z tego też względu musi spełniać wszystkie wymogi formalne określane ustawowo. Jest to bardzo ważne, gdyż nieprawidłowe sporządzenie aktu ostatecznie może doprowadzić do umorzenia postępowania karnego i uniemożliwienia sądowi wymierzenia sprawiedliwości (również poprzez uniewinnienie oskarżonego).
