Czy brak skierowania na badania lekarskie pracownika stanowi dowód na pozorność umowy?

ZUS często kwestionuje zawarcie umów o pracę, w przypadku gdy zachodzi konieczność wypłacenia świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Brak badań lekarskich czy badania lekarskie spóźnione to argumenty często wykorzystywane do podważenia umowy o pracę przez Zakład i uznania jej za zawartą dla pozoru. Takie ustalenia ZUS-u skutkują wydaniem decyzji dotyczącej tego, że pracownik nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu. Czy brak skierowania na badanie lekarskie pracownika może stanowić dowód na pozorność umowy o pracę? Wyjaśniamy. 

Kiedy pracownik podlega ubezpieczeniu społecznemu?

Ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadza obowiązkowe ubezpieczenia społeczne dla osób fizycznych będących pracownikami, które podlegają tym ubezpieczeniom od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia jego ustania. W myśl powoływanej regulacji pracownicy podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia jego ustania.

O tym jednak, czy dany stosunek prawny łączący dwa podmioty może być uznany za stosunek pracy, rozstrzygają przepisy prawa pracy. Stosunek pracy obejmuje zobowiązanie pracownika do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę i zobowiązanie pracodawcy do zatrudniania tego pracownika za wynagrodzeniem.

W celu ustalenia, czy zaistniały podstawy do objęcia pracownika ubezpieczeniem społecznym, w świetle powołanych regulacji z zakresu ubezpieczeń społecznych konieczne jest ustalenie – w oparciu o przepisy prawa pracy – czy zatrudnienie miało charakter rzeczywisty i polegało na wykonywaniu pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem.

Jak stwierdzono w wyroku Sądu Rejonowego Gdańsk – Południe w Gdańsku VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń z 28 marca 2018 roku, sygn. VI P 78/1, „stosunek prawny, którego podstawę stanowi umowa o pracę, charakteryzuje się szczególnymi cechami, pozwalającymi na jego odróżnienie od innych stosunków prawnych do niego zbliżonych, a mianowicie umowy o świadczenie usług, umowy o dzieło, czy umowy zlecenia. Wyróżnia się on bowiem koniecznością osobistego świadczenia pracy, podporządkowaniem pracownika pracodawcy, wykonywaniem pracy na rzecz pracodawcy i na jego ryzyko, ciągłym charakterem wzajemnych zobowiązań podmiotów, a ponadto odpłatnością pracy. Zasada osobistego świadczenia pracy oznacza, że pracownik winien wykonywać pracę na rzecz pracodawcy osobiście i nie może tego obowiązku spełniać za pośrednictwem innej osoby. Związane jest to z osobistymi przymiotami pracownika, jak np. kwalifikacjami, sumiennością, starannością, wiekiem, płcią itp. Można w związku z tym stwierdzić, że stosunek ten opiera się na zasadzie szczególnego zaufania między stronami, co z kolei prowadzi do wniosku, że do jego powstania konieczne jest osobiste zawarcie umowy. Zasada podporządkowania pracownika pracodawcy polega zwłaszcza na obowiązku stosowania się do poleceń przełożonego oraz postanowień regulaminu, które pozostają w związku z wykonywaną pracą, tj. jej organizacją i przebiegiem. Podporządkowanie pracownika może przykładowo polegać na określeniu przez pracodawcę czasu pracy lub wyznaczeniu zadań. Zasada ryzyka pracodawcy występuje w prawie pracy w kilku znaczeniach i wiąże się ze swoistym rozkładem odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań”.

Pozorność umowy o pracę i jej skutki w zakresie ubezpieczeń społecznych

ZUS często powołuje się na okoliczność, iż umowa o pracę zawarta została dla pozoru.

Do regulacji pracowniczych zawartych w Kodeksie pracy odpowiednie zastosowanie mają przepisy Kodeksu cywilnego.

Uznanie przez ZUS, że umowa o pracę zawarta została dla pozoru, skutkuje wydaniem decyzji o tym, że ubezpieczony nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu z powołaniem się na pozorność zawartej umowy o pracę i odmową świadczeń z ubezpieczeń społecznych.

Wstępnym badaniom lekarskim co do zasady podlegają osoby przyjmowane do pracy, pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska pracy i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe. Nie podlegają nim natomiast osoby:

• przyjmowane ponownie do pracy u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy z tym pracodawcą; 

• przyjmowane do pracy u innego pracodawcy na dane stanowisko w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy, jeżeli posiadają aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie i pracodawca ten stwierdzi, że warunki te odpowiadają warunkom występującym na danym stanowisku pracy, z wyłączeniem osób przyjmowanych do wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych;

• przyjmowane do pracy, a pozostające jednocześnie w stosunku pracy z innym pracodawcą, jeżeli posiadają aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie, a pracodawca stwierdzi, że odpowiadają one warunkom występującym na danym stanowisku pracy, z wyłączeniem osób przyjmowanych do wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych.

Pracownik podlega okresowym badaniom lekarskim, a w przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni, spowodowanej chorobą, kontrolnym badaniom lekarskim w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku. Kodeks pracy wskazuje, że pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie.

Brak skierowania na badanie a uznanie przez ZUS umowy o pracę za pozorną

Zdarzają się przypadki, kiedy ZUS uznaje pozorność umowy o pracę, powołując się na brak skierowania pracownika przez pracodawcę na badania lekarskie. Czy takie stanowisko jest prawidłowe?

W wyroku z 6 lutego 2023 roku Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, sygn. VII U 755/20, powołał się na stanowisko wypracowane w dotychczasowym orzecznictwie wskazujące na to, że „dopuszczenie pracownika do pracy bez aktualnych badań profilaktycznych nie jest okolicznością, która mogłaby przemawiać za nieważnością stosunku pracy, gdyż dopuszczenie do pracy bez aktualnego badania lekarskiego nie jest elementem czynności prawnej (oświadczenia woli) zawarcia umowy o pracę, a więc nie może powodować jej nieważności z powodu celu skierowanego na obejście prawa (Wyrok SA w Katowicach z 26.10.2017 r., III AUa 927/17, LEX nr 2412777)”. Powoływane orzeczenie zapadło w sprawie na skutek odwołania pracownicy-ubezpieczonej od decyzji ZUS-u, w której uznano, że umowa o pracę zawarta była dla pozoru w celu uzyskania świadczeń z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. ZUS powoływał się na okoliczność, że w toku prowadzonego postępowania ustalono, że w aktach pracowniczych znajduje się zaświadczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania i pobierania praktycznej nauki zawodu, a pracodawca nie skierował pracownicy na badania lekarskie dopuszczające do podjęcia pracy, co sprzeczne jest z art. 229 § 4 kp, zgodnie z którym pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku. Zawarcie umowy dla pozoru ponadto miał potwierdzać m.in fakt, że przed zgłoszeniem pracownika do ubezpieczenia społecznego przez pracodawcę ubezpieczona prowadziła własną działalność gospodarczą, z tytułu której nie była zgłoszona do ubezpieczeń społecznych, w tym do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, z tego tytułu nie byłaby zatem uprawniona do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego, a była w ciąży.

Odwołanie od decyzji ZUS-u stwierdzającej pozorność umowy o pracę i brak podlegania obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu

Pamiętać należy, że w przypadku kwestionowania umowy o pracę przez ZUS konieczne jest podjęcie odpowiednich działań przez pracownika-ubezpieczonego.

Odwołanie od decyzji ZUS-u stwierdzającej, że pracownik nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu, wnosi się do Sądu Okręgowego Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych właściwego ze względu na miejsce zamieszkania ubezpieczonego za pośrednictwem właściwej jednostki ZUS-u, która wydała decyzję, od której ubezpieczony się odwołuje.

Odwołanie od decyzji ZUS-u powinno zawierać następujące elementy:

• oznaczenie sądu i organu, za pośrednictwem którego jest wnoszone;
• oznaczenie odwołującego się, w tym imienia, nazwiska, adresu, numeru PESEL;
• dokładne oznaczenie zaskarżonej decyzji i jej oznaczenia;
• twierdzenia, wnioski, dowody;
• uzasadnienie;
• podpis.

Odwołanie od decyzji ZUS-u nie musi wskazywać skonkretyzowanych zarzutów co do wadliwości wydanej decyzji, np. w formie naruszenia przepisów prawa. W treści odwołania wystarczające jest wykazanie niezadowolenia z wydanej decyzji, która prowadzi do pokrzywdzenia osoby odwołującej się. Przy czym w przypadku decyzji stwierdzającej, że pracownik nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu z powołaniem się na pozorność zawartej umowy o pracę, dobrze jest przedstawić wszystkie okoliczności dotyczące stosunku pracy, które potwierdzają, że był on rzeczywiście realizowany. Warto określić wszelkiego rodzaju dowody służące wykazaniu przedstawianych przez pracownika-ubezpieczonego okoliczności. W postępowaniu przed sądem pracy i ubezpieczeń społecznych nie ma ograniczeń dowodowych – wykorzystane mogą zostać dowody z dokumentów prywatnych i urzędowych, zeznania świadków, zeznania stron, opinie biegłych bądź inne środki dowodowe.

Złożenie odwołania jest wolne od opłat sądowych.

Sąd przeprowadza postępowanie dowodowe weryfikujące prawidłowość wydanej przez ZUS decyzji i orzeka wyrokiem. W razie wydania niekorzystnego dla odwołującego się rozstrzygnięcia i oddalenia przez sąd odwołania konieczne jest złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia takiego wyroku, a po jego doręczeniu odwołujący się może wnieść w terminie 14 dni apelację do sądu apelacyjnego za pośrednictwem sądu okręgowego.

W sprawach o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego od wyroku sądu II instancji przysługuje skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego.

Obowiązek udowodnienia pozorności zatrudnienia

Nie sposób stracić z pola widzenia faktu, że często ZUS, wydając decyzję stwierdzającą brak obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym z powołaniem na pozorność umowy o pracę, ogranicza się do powołania swoich twierdzeń i przepisów.

Przykład

Czy postępowanie ZUS-u należy uznać za prawidłowe, kiedy po stwierdzeniu, że w aktach osobowych pracownicy Janiny Nowak nie ma skierowania na okresowe badania lekarskie, wydano decyzję o tym, że nie podlega ona ubezpieczeniu społecznemu z uwagi na pozorność stosunku pracy, podczas gdy w czasie kontroli w zakładzie pracy wykonywała ona swoją pracę polegającą na pakowaniu zamówień?

Sam fakt stwierdzenia braków w dokumentacji pracowniczej nie przesądza o pozorności umowy. ZUS musi wykazać, że praca rzeczywiście nie była wykonywana, natomiast w tym przypadku pozostali pracownicy potwierdzą fakt realizowania pracy przez panią Janinę.

Podsumowanie

Brak skierowania na badania lekarskie pracownika mimo ciążących na pracodawcy w tym zakresie obowiązków wynikających z przepisów prawa pracy nie stanowi podstawy do kwestionowania umowy o pracę jako zawartej dla pozoru.