Ogólnie obowiązujące zasady rekompensowania pracy w godzinach nadliczbowych uwzględniają okoliczność zwiększonego obciążenia pracą związanego z przekroczeniem normalnych limitów czasu pracy. W przypadku przepisów dotyczących pracowników samorządowych nie jest to już tak oczywiste. Czy dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych pracowników samorządowych jest przyznawany?
Praca w godzinach nadliczbowych
Praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy, stanowi pracę w godzinach nadliczbowych. Jest ona dopuszczalna w razie:
- konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
- szczególnych potrzeb pracodawcy (art. 151 § 2 Kodeksu pracy).
Praca w godzinach nadliczbowych jest rozwiązaniem organizacyjnym, które nie może być przez pracodawcę stosowane w sposób ciągły, lecz tylko incydentalnie, gdy przemawiają za tym wyżej wymienione okoliczności.
Rekompensata za pracę w godzinach nadliczbowych
Prawo pracownika do otrzymywania godziwego wynagrodzenia, wyrażone w art. 13 kp, ma status jednej z podstawowych zasad prawa pracy. W art. 4 ust. 2 ratyfikowanej przez Polskę Europejskiej Karty Społecznej z dnia 18 października 1961 roku postanowiono, że w celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do sprawiedliwego wynagrodzenia państwa-sygnatariusze tego aktu zobowiązują się uznać prawo pracowników do zwiększonej stawki wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, z zastrzeżeniem wyjątków w przypadkach szczególnych.
Zgodnie z przepisami kp za pracę w godzinach nadliczbowych, oprócz normalnego wynagrodzenia, przysługuje dodatek w wysokości:
- 100% wynagrodzenia – za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających:
- w nocy,
- w niedziele i święta niebędące dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy,
- w dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w niedzielę lub w święto, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy;
- 50% wynagrodzenia – za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających w każdym innym dniu niż określony w pkt 1.
Dodatek w wysokości określonej w pkt 1 przysługuje także za każdą godzinę pracy nadliczbowej z tytułu przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym, chyba że przekroczenie tej normy nastąpiło w wyniku pracy w godzinach nadliczbowych, za które pracownikowi przysługuje prawo do dodatku w wysokości określonej wyżej (art. 1511 § 1-2 kp).
Alternatywną formą rekompensaty jest czas wolny. W myśl art. 1512 kp w zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych pracodawca, na pisemny wniosek pracownika, może udzielić mu w tym samym wymiarze czasu wolnego od pracy. Udzielenie czasu wolnego w zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych może nastąpić także bez wniosku pracownika. W takim przypadku pracodawca udziela czasu wolnego od pracy, najpóźniej do końca okresu rozliczeniowego, w wymiarze o połowę wyższym niż liczba przepracowanych godzin nadliczbowych, jednakże nie może to spowodować obniżenia wynagrodzenia należnego pracownikowi za pełny miesięczny wymiar czasu pracy. W przypadkach udzielania czasu wolnego w zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych pracownikowi nie przysługuje dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych (otrzymuje tylko normalne wynagrodzenie za pracę).
Przepisy szczególne, dotyczące pracowników samorządowych
Jak stanowi art. 43 ust. 1 Ustawy z dnia 21 listopada 2008 roku o pracownikach samorządowych, w sprawach nieuregulowanych w tej ustawie stosuje się odpowiednio przepisy kp. W art. 42 wspomnianej ustawy zamieszczono pewne regulacje dotyczące czasu pracy pracowników samorządowych, w tym pracy w godzinach nadliczbowych. Należy zatem, w odniesieniu do omawianej grupy pracowników, stosować w pierwszym rzędzie unormowania ustawy o pracownikach samorządowych, a dopiero w drugiej kolejności posiłkować się przepisami kp.
Zgodnie z art. 42 ust. 2 ustawy o pracownikach samorządowych, jeżeli wymagają tego potrzeby jednostki, w której pracownik samorządowy jest zatrudniony, na polecenie przełożonego wykonuje on pracę w godzinach nadliczbowych, w tym w wyjątkowych przypadkach także w porze nocnej oraz w niedziele i święta (przepisu tego nie stosuje się do kobiet w ciąży oraz, bez ich zgody, do pracowników samorządowych sprawujących pieczę nad osobami wymagającymi stałej opieki lub opiekujących się dziećmi w wieku do 8 lat – art. 42 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych).
W myśl art. 42 ust. 4 ustawy o pracownikach samorządowych pracownikowi samorządowemu za pracę wykonywaną na polecenie przełożonego w godzinach nadliczbowych przysługuje, według jego wyboru:
- wynagrodzenie, albo
- czas wolny w tym samym wymiarze, z tym że wolny czas, na wniosek pracownika, może być udzielony w okresie bezpośrednio poprzedzającym urlop wypoczynkowy lub po jego zakończeniu.
Różnice między unormowaniami kp i ustawy o pracownikach samorządowych
Z porównania treści przepisów dotyczących pracy w godzinach nadliczbowych zawartych w kp i ustawie o pracownikach samorządowych wynika, że kp przyznaje pracownikom, poza prawem do normalnego wynagrodzenia, prawo do dodatku do wynagrodzenia albo – alternatywnie – prawo do czasu wolnego w wymiarze odpowiadającym wymiarowi pracy w godzinach nadliczbowych (gdy o czas wolny wnioskuje pracownik), ewentualnie w wymiarze o połowę wyższym od wymiaru przepracowanych godzin nadliczbowych (gdy o tej formie rekompensaty decyduje pracodawca, bez wniosku pracownika).
W odniesieniu do osób objętych unormowaniami ustawy o pracownikach samorządowych przepis mówi podobnie o wynagrodzeniu za pracę w godzinach nadliczbowych, lecz nie wspomina już o dodatku do tego wynagrodzenia. Pracownik samorządowy ma też możliwość otrzymania czasu wolnego, lecz tylko w tym samym wymiarze, co wymiar przepracowanych godzin nadliczbowych.
Dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych pracowników samorządowych
Tym, co różni unormowania kp i ustawy o pracownikach samorządowych jest w szczególności brak przyznania pracownikom samorządowym prawa do dodatku do wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, co stawia tę grupę zawodową w sytuacji mniej korzystnej od ogółu pracowników. Częściową analizę tego stanu prawnego przeprowadził Trybunał Konstytucyjny, który w wyroku z 21 stycznia 2014 roku (P 26/12) stwierdził m.in., że zgodnie z art. 4 ust. 2 Europejskiej Karty Społecznej pracownicy powinni mieć prawo do zwiększonej stawki wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, z zastrzeżeniem wyjątków w przypadkach szczególnych. Uzasadnieniem dla zwiększonej stawki wynagrodzenia jest wzmożony wysiłek, jakiego wymaga od pracownika wykonanie pracy w czasie przekraczającym prawne normy czasu pracy. Postanowienie to dotyczy wszystkich pracowników, dopuszczając wyjątki w „przypadkach szczególnych”.
Dalej w omawianym wyroku stwierdzono: „Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, zaskarżona regulacja prawna w zakresie, w jakim dotyczy pracowników samorządowych zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy, mieści się w pojęciu »szczególnych przypadków«, o których mowa w art. 4 ust. 2 EKS. Pracownicy należący do tej grupy sami organizują swoją pracę i pracę podwładnych, nie są na bieżąco kontrolowani, toteż mogą część oficjalnego czasu pracy poświęcić na czynności niezwiązane ze stosunkiem pracy. Z reguły też ich wynagrodzenie za pracę jest relatywnie wysokie, co pozwala przyjąć, że przynajmniej w części rekompensuje ono także ewentualną pracę ponadwymiarową. Dlatego należy uznać, że art. 42 ust. 4 u.p.s. w zakresie, w jakim dotyczy pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy, jest zgodny z art. 4 ust. 2 EKS”.
W świetle rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego, które odnosi się tylko do pracowników samorządowych zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy, nadal można mieć wątpliwość co do zgodności art. 42 ustawy o pracownikach samorządowych z art. 4 ust. 2 EKS w zakresie dotyczącym innych (niższych) stanowisk pracy, tym bardziej że jak nadmienił Trybunał Konstytucyjny: „EKPS podkreślił, że nie jest dopuszczalne pozbawienie dodatku wszystkich pracowników sektora publicznego, a jedynie »wysokich funkcjonariuszy publicznych«”.
Obecnie zdaje się dominować pogląd, że ustawa o pracownikach samorządowych, zgodnie z literalnym rozumieniem art. 42 tego aktu normatywnego, nie przyznaje pracownikom samorządowym prawa do dodatku do wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych. Część komentatorów uznaje jednak, że nie ma przeszkód prawnych, aby dany pracodawca samorządowy przyznał takie prawo zatrudnionym przez siebie pracownikom w regulaminie wynagradzania.
