Niewypłacalność dłużnika nie zawsze oznacza, że nie posiada on majątku, z którego mogłyby zostać zaspokojone wierzytelności. Jednym ze składników majątkowych, które mogą zabezpieczać wierzyciela, jest nieruchomość. Hipoteka przymusowa jest instytucją, która pozwala wpisać swoją wierzytelność do księgi wieczystej, każdemu, kogo wierzytelność została stwierdzona tytułem wykonawczym. Uprawnienie do wykorzystania powyższego mają również organy podatkowe. Sprawdź, kiedy fiskus może dokonać wpisu w księdze wieczystej nieruchomości podatnika oraz jakie konsekwencje niesie za sobą ustanowienie hipoteki przymusowej.
Kiedy możliwa jest do ustanowienia hipoteka przymusowa?
Generalna zasada określona w ustawie o księgach wieczystych i hipotece wskazuje, że wierzyciel, którego wierzytelność jest stwierdzona tytułem wykonawczym określonym w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, może na podstawie tego tytułu uzyskać hipotekę na wszystkich nieruchomościach dłużnika. Oznacza to, że na wniosek wierzyciela, który ma tytuł egzekucyjny, sąd może ustanowić tzw. hipotekę przymusową na każdej nieruchomości, które są własnością dłużnika. Instytucja ta nie jest jednak środkiem egzekucyjnym zmierzającym bezpośrednio do zaspokojenia wierzytelności, a jedynie do zabezpieczenia realizacji stwierdzonej tytułem wykonawczym wierzytelności. Dzięki hipotece, w razie sprzedaży majątku, wierzyciel ma prawo do dochodzenia z nieruchomości swojej wierzytelności, z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi dłużnika. Nie ma przy tym znaczenia, czyją aktualnie jest ona własnością.
Hipoteka przymusowa w postępowaniu podatkowym
W kwestii zobowiązań podatkowych, wyżej wspomnianą zasadę uregulowaną w ustawie o księgach wieczystych i hipotece, rozwijają i uszczegóławiają normy Ordynacji podatkowej. W art. 34 i 35 Ordynacji podatkowej ustawodawca wskazuje, na jakich zasadach organy administracji państwowej mogą dochodzić swoich wierzytelności skarbowych poprzez ustanowienie hipoteki na majątku podatnika. Przepis § 1 art. 34 Ordynacji podatkowej wskazuje, że Skarbowi Państwa i jednostce samorządu terytorialnego przysługuje hipoteka na wszystkich nieruchomościach podatnika, płatnika, inkasenta, następcy prawnego lub osób trzecich z tytułu zobowiązań podatkowych, a także z tytułu zaległości podatkowych w podatkach stanowiących ich dochód oraz odsetek za zwłokę od tych zaległości.
Istotę hipoteki ujmuje przepis art. 65 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, stanowiąc, że w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności wynikającej z określonego stosunku prawnego można nieruchomość obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości. Hipoteka ma zatem funkcję niejako pomocniczą w procesie egzekucyjnym. Dzięki zabezpieczaniu nią nieruchomości dłużnika, uprawnienia wierzyciela stają się skuteczne względem każdego właściciela nieruchomości obciążonej hipotecznie, nawet jeżeli dłużnik – chcąc wyzbyć się majątku – wyprzeda jego składniki przed podjęciem realnego działania przez organy egzekucyjne. Hipoteka obciąża określoną rzecz bez względu na to, kto stanie się jej przyszłym nabywcą. Każdy z kolejnych właścicieli rzeczy musi się zatem liczyć z tym, że w przypadku egzekucji prowadzonej przez wierzyciela hipotecznego może on stracić prawo do części lub całości posiadanej nieruchomości. Ponadto uprawnienia wierzyciela hipotecznego są zawsze realizowane przed roszczeniami wierzycieli osobistych dłużnika. W przeciwieństwie do hipoteki umownej, w omawianym wypadku ustanowienie hipoteki przymusowej nie wymaga zgody dłużnika.
Kto może wystąpić o ustanowienie hipoteki przymusowej?
Ustanowienie hipoteki przymusowej na majątku dłużnika nigdy nie może odbyć się z urzędu. Wpisu do ksiąg wieczystych dokonuje właściwy sąd na wniosek wierzyciela. W przypadku należności podatkowych uprawnionymi do wystąpienia z wnioskiem są Skarb Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego, tj. gminy. Zgodnie z art. 34 § 2 Ordynacji podatkowej w przypadku zobowiązań podatkowych stanowiących dochód gminy pobieranych przez urzędy skarbowe, m.in. podatku dochodowego, podatku od spadków i darowizn, podatku od czynności cywilnoprawnych, wniosek o wpis hipoteki przymusowej do sądu składa właściwy naczelnik urzędu skarbowego.
Warto pamiętać, że organy wskazane ustawą mogą dochodzić wpisu hipotecznego tylko w przypadku zobowiązań podatkowych powstałych na skutek decyzji ustalającej wysokość podatku. Zabezpieczeniu podlegają także odsetki za zwłokę od zaległości. Aby decyzja organu podatkowego mogła się uprawomocnić, musi ona zostać prawidłowo doręczona podatnikowi.
Jak wskazuje art. 35 § 2 Ordynacji podatkowej, podstawą wpisu hipoteki przymusowej jest doręczona decyzja:
- ustalająca wysokość zobowiązania podatkowego,
- określająca wysokość zobowiązania podatkowego,
- określająca wysokość odsetek za zwłokę,
- o odpowiedzialności podatkowej płatnika lub inkasenta,
- o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej,
- o odpowiedzialności spadkobiercy,
- określająca wysokość zwrotu podatku.
Podstawą wpisu może być również tytuł wykonawczy wystawiony w postępowaniu egzekucyjnym lub zarządzenie zabezpieczenia, jeżeli może być wystawione na podstawie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji bez wydawania 1 z wyżej wskazanych decyzji.
Wobec kogo może zostać złożony wniosek o ustanowienie hipoteki przymusowej?
W sferze podatkowej hipoteka przymusowa dotyczy niemal wszystkich podmiotów, jakie występują w prawie podatkowym w charakterze dłużników. Hipoteka może bowiem zostać ustanowiona na nieruchomościach lub prawach:
- podatników,
- płatników,
- inkasentów,
- następców prawnych podatników,
- osób trzecich.
Mimo że małżonek powyższych podmiotów jest dłużnikiem w rozumieniu przepisów Ordynacji podatkowej, to jednak w niektórych wypadkach może ponosić on odpowiedzialność podatkową. Odpowiedzialność ta ograniczona jest do majątku wspólnego małżonków. Oznacza to, że egzekucja administracyjna nie może być skierowana do majątku odrębnego małżonka, a jedynie do majątku odrębnego podatnika oraz majątku objętego wspólnością. Przyjmuje się zatem, że ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości należącej wspólnie do podatnika i jego małżonka jest możliwe wyłącznie, gdy małżeństwo i wspólność małżeńska majątkowa trwa w chwili orzekania w przedmiocie ustanowienia hipoteki. Jeśli małżeństwo zostało rozwiązane, wówczas dokonanie wpisu staje się niemożliwe, nawet jeśli w momencie złożenia wniosku małżeństwo jeszcze trwało. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z 5 marca 2015 roku (sygn. akt: V CSK 390/14): „ustanowienie w przepisach ordynacji podatkowej odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania podatkowe oznacza wprowadzenie odpowiedzialności rzeczowej małżonka dłużnika za jego cudzy dług publicznoprawny, ograniczonej do majątku wspólnego. Przewidziana dla należności publicznoprawnych administracyjna droga ich egzekucji na podstawie administracyjnego tytułu wykonawczego, pozwalająca na prowadzenie egzekucji także z majątku wspólnego – przeciwko małżonkowi dłużnika, gwarantuje również możliwość realizacji uprawnień wynikających z hipoteki przymusowej”.
Co może być przedmiotem hipoteki przymusowej?
Przedmiotem hipoteki, oprócz nieruchomości, mogą być również prawa związane z posiadaniem. Jak wskazują § 3 i § 4 art. 34 Ordynacji podatkowej, Skarb Państwa lub gmina mogą zabezpieczyć się na:
- części ułamkowej nieruchomości, jeżeli stanowi udział podatnika;
- nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej podatnika i jego małżonka;
- nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej wspólników spółki cywilnej lub części ułamkowej nieruchomości stanowiącej udział wspólników spółki cywilnej – z tytułu zaległości podatkowych spółki;
- prawie użytkowania wieczystego wraz z budynkami i urządzeniami na użytkowanym gruncie stanowiącymi własność użytkownika wieczystego lub udział w tym prawie;
- spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu lub udział w tym prawie;
- wierzytelności zabezpieczonej hipoteką należącej do dłużnika podatkowego;
- statku morskim lub statku morskim w budowie, o ile zostały one wpisane do rejestru okrętowego.
Wyżej wskazany katalog rzeczy i praw mogących stanowić przedmiot zabezpieczenia hipoteką przymusową ma charakter zamknięty. Wierzyciel podatkowy nie ma zatem możliwości dokonywania zabezpieczenia hipotecznego na innych rzeczach lub prawach niż te wyszczególnione w omawianym przepisie.
Czy przedawnienie zobowiązań podatkowych skutkuje wykreśleniem wpisu hipotecznego?
Przepis art. 70 § 1 Ordynacji podatkowej wyraża ogólną zasadę, zgodnie z którą zobowiązania podatkowe przedawniają się z upływem 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym upłynął termin płatności podatku. Zasada ta doznaje jednak pewnych wyjątków, 1 z nich jest właśnie wpis hipoteczny. W § 8 art. 70 Ordynacji podatkowej ustawodawca jednoznacznie zaznaczył, że nie ulegają przedawnieniu zobowiązania podatkowe zabezpieczone hipoteką lub zastawem skarbowym, jednakże po upływie terminu przedawnienia zobowiązania te mogą być egzekwowane tylko z przedmiotu hipoteki lub zastawu. Wskazany wyjątek oznacza, że zobowiązanie podatkowe zabezpieczone hipoteką przymusową nie ulegnie przedawnieniu w zakresie, w jakim może być ono egzekwowane z nieruchomości, na której ustanowiono hipotekę.
Należy tutaj jednak zwrócić uwagę na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 8 października 2013 roku (sygn. akt: SK 40/12), w którym TK uznał, że unormowanie, na mocy którego zobowiązania podatkowe zabezpieczone hipoteką przymusową lub zastawem skarbowym nie ulegają przedawnieniu, jest niezgodne z zasadą równej ochrony własności ujętą w art. 64 Konstytucji RP oraz konstytucyjną zasadą powszechności i równości opodatkowania. Trybunał podkreślił, że nie może tak być, że podatnicy, których zobowiązania podatkowe zostały zabezpieczone hipoteką przymusową, są w gorszej sytuacji od tych podatników, których zobowiązania zostały zabezpieczone w inny sposób. Taka konstrukcja prawa narusza zasadę zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez niego prawa. Mając powyższe na uwadze, mimo że hipoteka nie wygasa automatycznie wraz z chwilą przedawnienia zobowiązania podatkowego, to podatnik ma prawo zwrócić się do dyrektora Izby Skarbowej o umorzenie takich zaległości i wyrażenie zgody na wykreślenie hipoteki przymusowej. Potwierdza to orzecznictwo sądów administracyjnych, które uznają, że w przypadku ustalenia, że zobowiązanie podatkowe wygasło wskutek przedawnienia, postępowanie to powinno zostać umorzone (por. wyrok NSA z 10 maja 2018 roku, sygn. akt: II FSK 1060/16).
Hipoteka przymusowa – podsumowanie
Jak stanowi przepis art. 34 Ordynacji podatkowej, Skarb Państwa oraz gmina mają prawo do ustanowienia hipoteki przymusowej na wszystkich nieruchomościach należących do podatnika, płatnika, inkasenta, następcy prawnego lub osób trzecich, jeżeli na ich koncie powstało zadłużenie z tytułu zobowiązań podatkowych. Prawo do wpisu hipoteki do księgi wieczystej nie przysługuje jednak wyżej wspomnianym organom. Dokonuje tego właściwy sąd rejonowy – Wydział Ksiąg Wieczystych, na wniosek uprawnionego podmiotu. Mimo że przepisy Ordynacji podatkowej wskazują, że zobowiązania podatkowe zabezpieczone hipotecznie nie ulegają przedawnieniu, to Trybunał Hipoteczny stanął na odmiennym stanowisku. Według niego przepis, który na to wskazuje, jest niezgodny z Konstytucją RP. Oznacza to, że podatnik, którego zaległości skarbowe przedawniły się zgodnie z 5-letnim terminem, ma prawo zwrócić się do dyrektora Izby Skarbowej o umorzenie zaległości i wyrażenie zgody na wykreślenie hipoteki przymusowej z księgi wieczystej.
