Klauzula nadużycia prawa a nieważność umowy

Zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 5 Kodeksu cywilnego, nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie nie korzysta z ochrony prawa. Ta generalna klauzula nadużycia prawa nakazuje stosowanie pewnych ustalonych reguł postępowania w stosunkach między podmiotami. Uwzględnia zasady uczciwego postępowania czy lojalności.

Generalna klauzula nadużycia prawa

W stosunkach gospodarczych uwzględnia się całokształt zasad współżycia społecznego. Jednakże nie można podważać mocy obowiązujących przepisów prawnych. Powołanie się na art. 5 kc jest ostatecznością w sytuacji, gdy w inny sposób nie można w sposób odpowiedni zabezpieczyć interesu podmiotu zagrożonego wykonywaniem prawa przez inną osobę.

Klauzula generalna ujęta w art. 5 kc często w praktyce obrotu gospodarczego wykorzystywana jest przez przedsiębiorców jak i konsumentów.

Klauzula ta może być stosowana wyjątkowo, tylko wówczas gdy wykorzystywanie uprawnień wynikających z przepisów prawa doprowadziłoby do takiego skutku, iż można by usprawiedliwić działanie naganne.

Zobacz też:

Podniesienie zarzutu przedawnienia jako nadużycia prawa

Często w obrocie gospodarczym podmioty przy podnoszeniu zarzutu przedawnienia wskazują, iż zarzut ten jest nadużyciem prawa. Zastosowanie art. 5 k.c. jest jednak dopuszczalne, gdy dłużnikowi nie można przypisać negatywnego zachowania w relacji z wierzycielem.

Zgodnie z Wyrokiem Sądu Najwyższego II CSKP 1020/22 stosowanie klauzuli generalnej z art. 5 kc należy do sądów orzekających. Możliwość zastosowania przepisu art.5 kc do skutków upływu terminu przedawnienia występuje wówczas gdy podniesienie zarzutu przedawnienia przez dłużnika będzie ewidentnie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Sąd, który ocenia zarzut przedawnienia w kontekście art. 5 kc, musi wziąć pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy, a przede wszystkim dlaczego doszło do opóźnienia w dochodzeniu roszczenia.

Klauzula nadużycia prawa a niedozwolone postanowienia umów

Zgodnie z art. 385¹ kc, niedozwolone postanowienia umowy są dotknięte z mocy samego prawa bezskutecznością na korzyść konsumenta, chyba, że konsument następczo udzieli zgody na to postanowienie i w ten sposób przywróci mu skuteczność z mocą wsteczną. Jeżeli okaże się, że zapisy w umowie są nieważne z mocy prawa i umowa tym samym nie może funkcjonować w obrocie prawnym, umowa staje się nieważna.

W analizie zapisów treści umowy z zgodnością tych zapisów z prawem bierze się pod uwagę czy dane postanowienie występujące w umowie jest zgodne z prawem. Oceny tej dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, przedstawionych praw i obowiązków stron umowy. Często na podstawie tak dokonanej analizy zapisów umownych można stwierdzić iż zapisy umowy są niezgodne z prawem. Wobec uznania, że zapisy umowy są niezgodne
z prawem należy uznać, że są one nieważne z mocy prawa.

Kwestia niedozwolonych postanowień umów ma bardzo duże znaczenie w umowach występujących w obrocie gospodarczym w odniesieniu do umów zawieranych za pomocą wzorca umownego. Wzorce takie mogą zawierać takie ukształtowanie praw i obowiązków strony, które będą wskazywały na konieczność zastosowania art. 385¹ kc.

Powołanie się na art. 5 kc ma charakter wyjątkowy, powołuje się na niego gdy nie można na innej drodze zabezpieczyć interesu podmiotu zagrożonego wykonywaniem prawa przez inną osobę. Ocena czy dany zapis umowny ma charakter niedozwolony musi bezpośrednio wynikać z zapisów art. 358¹ kc, powinna prowadzić do ustalenia czy prawa i obowiązki strony słabszej zostały ukształtowane w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami a także rażąco naruszają jego interesy. Sprzeczność z dobrymi obyczajami będzie sprowadzała się do naruszenia równowagi stron stosunku i nierównego rozkładu praw i obowiązków stron.

Zaistnienie takiej sytuacji będzie prowadziło do nadużycia pozycji jednej ze stron stosunku w celu osiągnięcia nadmiernych korzyści. To powoduje wykroczenie poza określone przez ustawodawcę granice swobody kontraktowej i świadczy o naruszeniu zasad współżycia społecznego.

Korzystanie z art. 5 kc służy do oceny korzystania z poszczególnych praw podmiotowych. Korzystanie z prawa podmiotowego polega na możliwości żądania od strony umowy konkretnego działania. W obrocie gospodarczym można podzieli prawa podmiotowe na prawa bezpośrednie, roszczenia oraz prawa kształtujące. We wszystkich tych prawa może dojść do ich nadużycia, a tym samym zastosowania klauzul wynikających z art. 5 kc. Cel wprowadzenia w przepisy prawa zasad współżycia społecznego oraz gospodarczego przeznaczenia prawa wynika z konieczności dostosowania ogólnych norm prawnych do konkretnego stanu faktycznego. Klauzule wyrażone w art. 5 kc może być tak sformułowany, że może być stosowany do wszystkich podmiotów, gdyż każdy uczestnik stosunków prawnych może nadużyć prawa. Sąd który, uznaje żądania strony powołującej się na zasady współżycia społecznego powinien ustalić na czym nadużycie to polega. Stosowanie klauzuli z art.5 kc jest bardzo wyjątkowe, wielokrotnie wskazywał na to Sąd Najwyższy.

Klauzule społeczne wynikające z art. 5 kc nie mają zastosowania co do zasady w sprawach o stwierdzenie nadużycia prawa. Wskazywał na to Sąd Najwyższy w wyroku z 22 września 1987 r., III CRN 265/87, zgodnie z treścią tego wyroku powołując się na zasady współżycia społecznego nie można podważać dyspozycji przepisów prawa, które przewidują sankcję w postaci bezwzględnej nieważności w stosunku do czynności prawnych, które są sprzeczne z przepisami prawa. Pogląd Sądu Najwyższego dotyczy sytuacji gdy mamy do czynienia ze stwierdzeniem nieważności czynność prawnej z mocy prawa.

Przepis art. 5 kc może prowadzić do pozbawienia ochrony wykonywania prawa podmiotowego stronę, w razie jego nadużycia. Natomiast nieważność czynności prawnej nie ma nic wspólnego z nadużywaniem prawa przy jego wykonywaniu, jest konsekwencją sprzeczności dokonanej czynności z ustawą (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 stycznia 2000 r., sygn. akt I CKN 1361/98). Artykuł 5 kc dotyczy sytuacji, w której stosunek prawny istnieje, ale w czasie jego trwania zaszły nowe okoliczności, które w świetle zasad współżycia społecznego przeciwstawiają się dochodzeniu uprawnienia tak długo, jak długo będą trwały te okoliczności. Jeżeli więc czynność jest od początku nieważna, jak to ma miejsce w niniejszej sprawie, to nie stwarza uprawnień wynikających z art. 5 kc.

Zakres klauzuli nadużycia prawa podmiotowego ma przede wszystkim na celu zapobieganie stosowaniu prawa w sposób, który prowadzi do skutków niemoralnych albo rozmijających się zasadniczo z celem, dla którego dane prawo zostało ustanowione. Klauzula wynikająca z art.5 kc ma przede wszystkim pomóc ocenić zachowanie strony. Sąd musi ocenić zachowanie strony, ustalić czy danej osobie przysługuje określone prawo podmiotowe. W przypadku pozytywnego ustalenia, że stronie takie prawo przysługuje pozwala Sadowi stwierdzić czy do danej sytuacji ma zastosowanie klauzula nadużycia prawa.