Otrzymanie zachowku a opodatkowanie PIT - jak prawidłowo rozliczyć?

Otrzymanie zachowku po zmarłym z bliższej lub dalszej rodziny to nierzadkie zdarzenie. W momencie otrzymania zachowku nabywca zastanawia się, czy powinien to w jakikolwiek sposób opodatkować. Jakie są zależności jeśli chodzi o otrzymanie zachowku a opodatkowanie PIT!? Co w ogóle oznacza termin „zachowek” i jak się go ustala? Na te i wiele innych pytań odpowiedziano w niniejszej publikacji.

Czym jest zachowek i kto jest uprawniony do jego otrzymania?

Zgodnie z tym, co mówi art. 991, zstępni, małżonkowie czy rodzice spadkodawcy ustawowo uprawnieni do spadku, ale np. niewymienieni w testamencie, mogą mieć prawo do otrzymania zachowku.

Mowa tu o:

• małżonku,
• dzieciach,
• wnukach,
• prawnukach

– ustawowo wymienionych jako powołani do spadku.

Należy podkreślić, że w momencie ustalania udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili.

Ile może wynosić kwota zachowku?

Jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, to należy mu się 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.

W pozostałych przypadkach 1/2 wartości tego udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.

Obliczając zachowek, uwzględnia się (w wartości spadku):

• darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę;
• fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę (fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie);
• mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, do wysokości funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę.

Obliczając zachowek, nie uwzględnia się (w wartości spadku):

• zapisów zwykłych i poleceń;
• drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych ani dokonanych przed więcej niż 10 lat, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku;
• darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego (uprawnionym do zachowku jest zstępny);
• darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa (uprawnionym do zachowku jest małżonek);
• funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przed więcej niż 10 lat, licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą;
• mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej otrzymanego przez osoby niebędące spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku przed więcej niż 10 lat, licząc wstecz od otwarcia spadku;
• funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, jeśli ich przekazanie nastąpiło w czasie, kiedy spadkodawca nie miał zstępnych (nie dotyczy przekazania na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego (uprawnionym do zachowku jest zstępny);
• funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przekazanych przed zawarciem małżeństwa ze spadkodawcą (uprawnionym do zachowku jest małżonek).

Warto odnotować, że do otrzymania zachowku nie są uprawnione osoby będące spadkobiercami, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Co więcej, roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu.

Otrzymanie zachowku a opodatkowanie PIT

Na mocy art. 10 ust. 1 Ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych opodatkowaniu podatkiem dochodowym PIT podlegają:

• stosunek pracy, praca nakładcza, emerytura lub renta;
• działalność wykonywana osobiście, pozarolnicza działalność gospodarcza, działy specjalne produkcji rolnej;
• najem, podnajem, dzierżawa, poddzierżawa oraz inne umowy o podobnym charakterze, w tym również dzierżawa, poddzierżawa działów specjalnych produkcji rolnej;
• kapitały pieniężne i prawa majątkowe, w tym odpłatne zbycie praw majątkowych;
• odpłatne zbycie nieruchomości lub ich części oraz udziału w nieruchomości, innych rzeczy, jeżeli odpłatne zbycie nie następuje w wykonaniu działalności gospodarczej;
• działalność prowadzona przez zagraniczną jednostkę kontrolowaną;
• niezrealizowane zyski;
• inne źródła.

Nie występuje tutaj źródło przychodu wskazujące na opodatkowanie otrzymanego zachowku.

W jaki sposób więc będzie opodatkowany otrzymany zachowek?

Opodatkowanie otrzymanego zachowku

Opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn podlega nabycie przez osoby fizyczne własności rzeczy znajdujących się na terytorium RP lub praw majątkowych wykonywanych na terytorium RP tytułem m.in. zachowku.

W przypadku podatku od spadków i darowizn opodatkowanie otrzymanego zachowku ciąży na nabywcy zachowku, czyli osobie, która otrzyma ten zachowek.

Obowiązek podatkowy u nabywcy zachowku powstaje z chwilą zaspokojenia roszczenia.

Wielkość podatku od spadków i darowizn zależy od tego, do jakiej grupy podatkowej zaszeregowany jest nabywca, którego stosunki łączą ze zbywcą.

Do poszczególnych grup podatkowych zalicza się:

• do grupy I – małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów;
• do grupy II – zstępnych rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych;
• do grupy III – innych nabywców.

W odniesieniu do każdej grupy podatkowej występuje kwota wolna od podatku:

1.  36 120 zł – jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do I grupy podatkowej;
2.  27 090 zł – jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do II grupy podatkowej;
3.  5733 zł – jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do III grupy podatkowej.

Nabywca zachowku może natomiast skorzystać ze zwolnienia z podatku od spadków i darowizn na mocy art. 4a. 1 ww. ustawy. Musi jednak spełnić warunki tegoż przepisu.

Zwalnia się od podatku nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych przez małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, rodzeństwo, ojczyma i macochę, jeżeli zgłoszą nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia powstania obowiązku podatkowego, a w przypadku nabycia w drodze dziedziczenia – w terminie 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku.

Zwolnienie z podatku od spadków i darowizn dotyczy także sytuacji, w której:

• przedmiotem nabycia tytułem darowizny lub polecenia darczyńcy od ww. osób są środki pieniężne, oraz 
• ich wartość doliczona do wartości majątku nabytego dotychczas od tej samej osoby w roku, w którym nastąpiło ostatnie nabycie, i w okresie 5 lat poprzedzających ten rok przekracza kwotę 36 120 zł, oraz 
• nabywca udokumentuje ich otrzymanie dowodem przekazania na rachunek płatniczy nabywcy, na jego rachunek, inny niż płatniczy, w banku lub SKOK, lub przekazem pocztowym.

Przykład 1.

Na mocy testamentu wnuczka nabyła prawo do zachowku po zmarłym dziadku. Wystąpiła jednak na drodze postępowania sądowego z prawem do zachowku. Sąd zasądził kwotę 35 000 zł tytułem należnego zachowku dla wnuczki. Zachowek ten wpłynął na jej konto 20 maja 2024 roku. Jeżeli wnuczka w terminie 6 miesięcy od 20 maja 2024 roku:

1. złoży formularz SD-Z2,
2. załączy do formularza bankowego potwierdzenie wpływu zachowku (nieobowiązkowe)

– wówczas będzie mogła skorzystać ze zwolnienia z opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn.

Przykład 2.

Na mocy dziedziczenia wnuczka nabyła prawo do zachowku po zmarłej babci. Zachowek wyniósł 25 000 zł. Wpłynął on na jej konto 27 maja 2024 roku. Jeżeli wnuczka w terminie 6 miesięcy od 27 maja 2024 roku:

1. złoży formularz SD-Z2,
2. załączy do formularza bankowego potwierdzenie wpływu zachowku (nieobowiązkowe)

– wówczas będzie mogła skorzystać ze zwolnienia z opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn.

Na koniec należy podkreślić, że otrzymanie zachowku podlega opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn. 

W tym miejscu należałoby wspomnieć, że zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt opodatkowaniu podatkiem dochodowym PIT nie podlegają przychody podlegające przepisom o podatku od spadków i darowizn.