Żyjemy w czasach, w których duża część naszego życia prywatnego oraz zawodowego została przeniesiona do internetu. Wielu z nas próbuje swoich sił w dziennikarstwie, blogowaniu czy tworzeniu video-blogów. Przy tworzeniu materiałów wielokrotnie posługujemy się fragmentami tekstów, kompozycji muzycznych czy wypowiedziami innych osób. Bez względu na to, czy tworzymy amatorsko, czy profesjonalnie, wszystkich nas obowiązują warunki i ograniczenia przy korzystaniu z cudzych utworów. Materię tę normują przepisy Ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (prawo autorskie). Potoczną nazwą dla wykorzystywania zgodnie z prawem cudzych treści, fotografii i rysunków jest prawo cytatu.
Prawo cytatu – czym jest?
Prawo cytatu daje nam uprawnienia do korzystania z dzieł (lub ich fragmentów) innych twórców w sytuacji, w której nie posiadamy do nich autorskich praw majątkowych. Prawo to obejmuje zarówno media tradycyjne (prasa, telewizja, kino i książka), jak i również media interakcyjne, czyli internet. Warto znać jego zasady, aby w sposób umiejętny i zgodny z prawem wykorzystywać utwory innych autorów na swoich stronach internetowych, blogach, czy w mediach społecznościowych.
Cytat może pełnić jedynie funkcję posiłkową, uzupełniającą utwór podstawowy. Ustawa nie wskazuje granic, w jakich można cytować cudzą twórczość. W praktyce utrwaliła się zasada, według której korzystanie z utworu na prawie cytatu jest możliwe, jeśli oba utwory pozostają w odpowiedniej proporcji. O tym, czy mamy do czynienia z cytatem, czy już z powielaniem cudzego dzieła decydują kontekst i cel cytatu.
Jak możemy przeczytać w Komentarzu do art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (LEX 2011, Elżbieta Traple) przepis art. 35 prawa autorskiego jasno wskazuje, że użytek z cytatu nie może godzić w interes twórcy, a także naruszać „normalnego” korzystania z utworu: „rozmiar dozwolonego cytatu nie może być taki, aby dochodziło w gruncie rzeczy do reprodukcji dzieła, z którego cytaty zostały zaczerpnięte. Cytowanie nie może więc prowadzić do uszczuplenia po stronie twórcy możliwości eksploatowania dzieła w normalny sposób”.
Co stanowi przedmiot prawa autorskiego?
Skorzystać z prawa do cytowania dzieł innych autorów możemy wtedy, kiedy dzieło to stanowi utwór w rozumieniu prawa autorskiego, tj. stanowi przedmiot prawa autorskiego. Jego definicja znajduje się w art. 1 prawa autorskiego – „przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia”. Przepis ten oprócz ogólnej definicji wymienia także katalog utworów chronionych prawem. Należą do nich:
-
„wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
-
plastyczne;
-
fotograficzne;
-
lutnicze;
-
wzornictwa przemysłowego;
-
architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
-
muzyczne i słowno-muzyczne;
-
sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
-
audiowizualne (w tym filmowe)”.
Trzeba również pamiętać, że pojęcie utworu odnosi się jedynie do dobra niematerialnego. Utworu nie powinno się mylić z jego nośnikiem, tj. rzeczą, na której został utrwalony.
Przykład 1.
Przy skopiowaniu książki może dojść do naruszenia dwóch lub więcej praw własności. W pierwszej kolejności dojdzie do powielenia utworu literackiego – treści książki, następnie zaś do kopiowania grafiki w postaci okładki książki.
Czego dotyczy prawo cytatu?
Prawo cytatu dotyczy utworów rozpowszechnionych. Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 3 Prawa autorskiego utworem rozpowszechnionym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie. Prawo cytatu dotyczy więc utworów, które zostały udostępnione publicznie nawet jednorazowo, pod warunkiem, że odbyło się to za zgodą twórców. Jeżeli utwór został udostępniony publicznie, jednakże nastąpiło to bez zgody lub wbrew woli twórcy, to wówczas nie będzie można legalnie korzystać z takiego utworu. Prawo cytatu nie obejmuje dzieł, które zostały upublicznione bez zgody twórcy. Za przykład można podać „wyciek do internetu” filmu jeszcze przed jego oficjalną premierą.
Przykład 2.
Video-recenzja filmu, który „wyciekł do internetu” i nie trafił jeszcze do oficjalnej dystrybucji (np. nie miał swojej premiery w kinie) będzie złamaniem prawa własności właściciela recenzowanego filmu. W tym przypadku prawo cytatu nie obowiązuje.
W jakich sytuacjach można stosować prawo cytatu?
Wykorzystywanie cudzego utworu jest ingerencją w wyłączane prawo własności autora. Jednakże ustawa, stanowiąc wyjątek i tym samym ograniczając prawa autorskie, pozwala na cytowanie cudzego działa w celu „upowszechnienia dostępu do dóbr kultury”.
Zgodnie z art. 29 ust. 1 Prawa autorskiego można przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości jedynie w uzasadnionych przypadkach. Ustawa za takie przypadku podaje:
-
wyjaśnianie,
-
nauczanie,
-
krytyczną analizę twórczości oraz prawa gatunku twórczości.
Ustawa nie odnosi się bezpośrednio do możliwości wykorzystywania cudzych materiałów w internecie, jednakże tu z pomocą przychodzi Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 września 2003 roku (sygn. akt: VI ACa 23/03), który jednoznacznie wskazuje, iż „stosowanie tzw. prawa cytatu nie dotyczy tylko działalności literackiej, (…) instytucja ta jest stosowana na szeroką skalę również w Internecie”.
Wykorzystywanie prawa cytatu w celu wyjaśniania bądź nauczania ma pomagać autorowi dzieła w wytłumaczeniu odbiorcom jego toku rozumowania lub poglądów prezentowanych w utworze. Autor może skorzystać z prawa cytatu w tych celach, o ile nieskorzystanie z niego sprawiłoby interpretację własnego dzieła trudnym lub niemożliwym w odbiorze. Za przykład mogą posłużyć samouczki do programów graficznych lub programów do projektowania zamieszczanych na video-blogach.
Krytyczna analiza cudzej twórczości to interpretacja lub polemika z cudzym utworem. Należy być jednak ostrożnym, ponieważ przytaczanie fragmentów cudzego dzieła nie może przeinaczać bądź wypaczać sensu danego utworu. W sieci możemy natknąć się na portale informacyjne lub plotkarskie, które w sposób wybiórczy, wręcz tendencyjny przekazują wypowiedzi znanych osób, aby w ten sposób postawić je w złym świetle. Takie działanie jest niezgodne z prawem i często kończy się procesem sądowym.
Korzystanie z prawa cytatu na potrzeby prawa gatunku twórczości to wykorzystywanie cudzego utworu w procesie tworzenia własnego dzieła. Przykłady to działalność kabaretów, parodie innych utworów czy tworzenie karykatur znanych postaci.
Jak korzystać z prawa cytatu?
Przy korzystaniu z fragmentów cudzej twórczości bardzo ważne jest, aby dokonywać tego umiejętnie i zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami.
Bardzo istotne jest, aby cytat był oznaczony w sposób wyraźny i wyróżniał się na tle reszty utworu. Prawo cytatu będzie zastosowane prawidłowo w sytuacji, kiedy odbiorca dzieła nie będzie miał żadnej wątpliwości, że cytowany fragment jest autorstwa innego twórcy.
Kolejnym, niezbędnym elementem jest wskazanie imienia i nazwiska lub w przypadku ich braku – innych danych identyfikujących autora (może być to pseudonim artystyczny). Prócz danych twórcy konieczne jest również podanie źródła przywoływanej publikacji.
Przy cytowaniu cudzego dzieła niezwykle ważne jest także, aby nie dokonywać w nim zmian, w szczególności takich, które mogłyby wypaczyć pierwotną myśl autora. Oznacza to, że w przypadku dołączania uwag redakcyjnych, należy zrobić to w taki sposób, aby odbiorca nie miał wątpliwości co do tego, które opinie pochodzą od cytującego, a które od cytowanego.
Prawo cytatu pozwala nam korzystać z fragmentów cudzego utworu pod warunkiem zachowania wymaganych prawem zasad. Używając cytatu, zawsze należy podać autora i źródło. Co do zasady treści słowne możemy wykorzystać tylko we fragmentach, natomiast utwory fotograficzne i plastyczne (np. zdjęcia, grafiki – tzw. stocki) możemy rozpowszechniać w całości. Każdy cytat możemy zastosować wyłącznie w sytuacji, kiedy jest to uzasadnione przeznaczeniem i kontekstem naszego utworu. Co więcej, nawet jeżeli jest to konieczne do stworzenia naszego dzieła, nie możemy dowolnie posługiwać się cudzymi zdjęciami lub wizerunkiem innych osób. Wyjątek stanowią sytuacje, kiedy autor wyraził na to zgodę lub kiedy posługujemy się wizerunkiem osoby powszechnie znanej (publicznej), lub wizerunkiem osoby stanowiącej jedynie szczegół pewnej całości.
