Osoby kształcące się na studiach doktoranckich mają określony status prawny, co jest istotne m.in. w odniesieniu do obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym i zdrowotnemu. Pewne rodzaje ubezpieczeń mają obligatoryjny charakter, inne już nie. Czy prowadzenie działalności przez doktoranta wpływa na zobowiązania o charakterze ubezpieczeniowym? Omawiamy te zagadnienia w poniższym artykule.
Ubezpieczenia społeczne doktorantów – podstawowe informacje
Na początku należy zdefiniować pojęcie ubezpieczeń społecznych. Wiążące regulacje w tym zakresie zostały zawarte w Ustawie z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych, zwanej dalej „ustawą systemową”.
Zgodnie zatem z art. 1 ustawy systemowej ubezpieczenia społeczne obejmują:
- ubezpieczenie emerytalne,
- ubezpieczenia rentowe,
- ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa (ubezpieczenie chorobowe),
- ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (ubezpieczenie wypadkowe).
Ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz ubezpieczenie wypadkowe doktorantów
Ustawa systemowa reguluje zasady podlegania ubezpieczeniom: emerytalnemu i rentowym w odniesieniu do osób będących doktorantami.
Dla objęcia ubezpieczeniem emerytalnym i rentowymi niezbędne jest posiadanie prawa przez osobę odbywającą studia doktoranckie do stypendium doktoranckiego.
Kwestie dotyczące nabywania uprawnień do stypendium doktoranckiego zostały unormowane w Ustawie z dnia 20 lipca 2018 roku – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce.
Oprócz ubezpieczenia emerytalnego i rentowych pozostaje sprawa ubezpieczenia wypadkowego – odpowiednie regulacje w tej materii również zawarto w ustawie systemowej.
Oznacza to, że doktoranci spełniający warunki do objęcia ich ubezpieczeniami emerytalno-rentowymi, podlegają jednocześnie ubezpieczeniu wypadkowemu (obowiązkowo).
Ubezpieczenie chorobowe i zdrowotne doktoranta
Doktorant posiadający prawo do stypendium doktoranckiego jest objęty ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym oraz obowiązkowym ubezpieczeniem wypadkowym. W przypadku ubezpieczenia chorobowego sytuacja jest odmienna.
Doktoranci otrzymujący stypendium doktoranckie, czyli podlegający obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, mogą zostać objęci – na swój wniosek – dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym.
W przeciwieństwie zatem do dotychczas omówionych rodzajów ubezpieczeń ubezpieczenie chorobowe ma fakultatywny charakter.
Doktoranci, w tym także tacy, którzy nie mają prawa do stypendium doktoranckiego, podlegają ubezpieczeniu zdrowotnemu. Nie dotyczy to jednak doktorantów posiadających inny tytuł do tego ubezpieczenia, a także zgłoszonych do wspomnianego ubezpieczenia jako członkowie rodziny. Odpowiednie regulacje w tym zakresie zawarte zostały w art. 65 ust. 1 pkt 20 Ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, zwanej dalej „ustawą zdrowotną”.
Ubezpieczenia społeczne doktorantów – zbieg tytułów
W art. 9 ust. 1 ustawy systemowej określono skutki prawne zbiegu tytułów do ubezpieczeń społecznych. Oznacza to, że doktorant – spełniający warunki do objęcia go obowiązkowymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi – który jednocześnie:
- pozostaje w stosunku pracy;
- wykonuje umowę cywilnoprawną na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy;
- jest członkiem rolniczej spółdzielni produkcyjnej;
- pobiera świadczenie: szkoleniowe lub socjalne, zasiłek socjalny albo wynagrodzenie przysługujące w okresie korzystania ze świadczenia górniczego lub w okresie korzystania ze stypendium na przekwalifikowanie
– podlega obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym z wyżej wskazanych tytułów, niezależnie od wysokości stypendium.
Doktoranci, których podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z tytułu stosunku pracy, członkostwa w spółdzielni, służby, pobierania świadczenia szkoleniowego, świadczenia socjalnego, zasiłku socjalnego lub wynagrodzenia przysługującego w okresie korzystania ze świadczenia górniczego lub w okresie korzystania ze stypendium na przekwalifikowanie w przeliczeniu na okres miesiąca jest niższa od kwoty minimalnego wynagrodzenia za pracę, podlegają również obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innych tytułów.
Prowadzenie działalności przez doktoranta a obowiązki ubezpieczeniowe
W przypadku gdy doktorant pobierający stypendium prowadzi jednocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą, obowiązki w zakresie ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego ulegają modyfikacji. Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy systemowej obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają osoby prowadzące pozarolniczą działalność. Ubezpieczony prowadzący wspomnianą działalność podlega co do zasady obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Jeżeli jednak taka osoba jest równocześnie doktorantem pobierającym stypendium w określonej wysokości, sytuacja ulega pewnej zmianie.
Przykład 1.
Pan Karol odbywa studia doktoranckie na wydziale informatyki w jednej ze szkół doktorskich. Z tego tytułu w roku 2022 pobiera stypendium doktoranckie w wysokości 3250 zł (brutto). Równolegle mężczyzna prowadzi działalność gospodarczą w zakresie usług informatycznych dla firm. W zakresie obowiązku podlegania ubezpieczeniom społecznym sytuacja pana Karla wygląda następująco – jest on objęty tymi ubezpieczeniami obowiązkowo ze względu na pobieranie stypendium doktoranckiego w wysokości wyższej od minimalnego wynagrodzenia za pracę. Ubezpieczenie w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej nie ma obowiązkowego charakteru, jednakże pan Karol może złożyć wniosek o dobrowolne objęcie wspomnianymi ubezpieczeniami.
Oznacza to więc, że doktorant podlega dobrowolnie ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności, jeżeli przysługuje mu stypendium doktoranckie w kwocie odpowiadającej minimalnemu wynagrodzeniu za pracę lub wyższej.
Pozostaje jeszcze kwestia ubezpieczenia zdrowotnego doktoranta, który wykonuje działalność gospodarczą.
Przykład 2.
Pani Justyna jest doktorantką na Politechnice – przysługuje jej z tego tytułu prawo do stypendium doktoranckiego w kwocie odpowiadającej wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę. Kobieta prowadzi jednocześnie działalność gospodarczą w zakresie świadczenia usług biurowych dla firm. Przepisy ustawy zdrowotnej nie przewidują obowiązkowego ubezpieczenia zdrowotnego dla doktorantów, jeżeli dana osoba ma inny tytuł do ubezpieczenia. W konsekwencji pani Justyna nie podlega ubezpieczeniu zdrowotnemu ze względu na posiadanie statusu doktoranta. Jest natomiast objęta tym ubezpieczeniem z tytułu wykonywania działalności gospodarczej.
Prowadzenie działalności przez doktoranta a ubezpieczenie społeczne i zdrowotne – podsumowanie
Osoby odbywające studia doktoranckie, które mają prawo do stypendium, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. Ubezpieczenie wypadkowe jest także obowiązkowe, natomiast ubezpieczenie chorobowe ma dobrowolny charakter. W przypadku osób będących doktorantami wykonującymi równocześnie pozarolniczą działalność, zobowiązania w zakresie ubezpieczeń społecznych oraz ubezpieczenia zdrowotnego ulegają pewnym korektom. W ogólnym założeniu doktorant podlega dobrowolnie ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności, jeżeli przysługuje mu stypendium doktoranckie w kwocie odpowiadającej co najmniej minimalnemu wynagrodzeniu za pracę. Odrębnie ustala się uprawnienia w kwestii ubezpieczenia zdrowotnego doktoranta prowadzącego równolegle własny biznes.
