Mimo że bardzo rzadką jest sytuacja, w której twórca dzieła nie przyznaje się do niego lub dobrowolnie rezygnuje z zysku, jakie ono generuje, to w przestrzeni publicznej istnieją utwory, których autorów nie da się jednoznacznie wskazać. Utwór, do którego nie wygasły jeszcze majątkowe prawa autorskie, lecz jednocześnie nie ma możliwości ustalenia właściciela tych praw, nazywany jest dziełem osieroconym. Z uwagi na brak podmiotu praw autorskich utwór taki nie może zostać swobodnie upubliczniony, nie można udostępnić go więc w mass mediach, np. internecie lub telewizji. Aby jednak nieco uporządkować takie dzieła, utworzona została przez ustawodawcę unijnego baza utworów osieroconych. Czy można z niej korzystać? A jeżeli tak, to w jaki sposób? Przyjrzyjmy się tematowi nieco bliżej.
Baza utworów osieroconych - czym one są?
Problematyką utworów „nieposiadających” autorów zajął się prawodawca unijny w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/28/UE z dnia 25 października 2012 roku w sprawie niektórych dozwolonych sposobów korzystania z utworów osieroconych. Regulacje zawarte w tym akcie zostały zaimplementowane do polskiego systemu prawnego, mianowicie do przepisów art. 355–359 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Polska ustawa definicję utworu osieroconego uregulowała w przepisie art. 355. Zgodnie z tym przepisem utworem takim jest:
- dzieło opublikowane w książkach, dziennikach, czasopismach lub innych formach publikacji drukiem;
- dzieło audiowizualne, a także dzieło zamówione lub włączone do utworu audiowizualnego lub utrwalone na wideogramie, w zakresie korzystania z utworu audiowizualnego lub wideogramu jako całości;
- dzieło utrwalone na fonogramie
– znajdujące się w zbiorach archiwów, instytucji oświatowych, uczelni, instytucji badawczych, bibliotek, muzeów, a także instytucji kultury, których statutowym zadaniem jest gromadzenie, ochrona i upowszechnianie zbiorów dziedzictwa filmowego lub fonograficznego, oraz publicznych organizacjach radiowych i telewizyjnych mogących zwielokrotniać utwory osierocone opublikowane, jeżeli uprawnieni, którym przysługują autorskie prawa majątkowe do tych utworów, nie zostali ustaleni lub odnalezieni pomimo przeprowadzenia poszukiwań.
Powyższa definicja jest nieco rozbudowana. Skrótowo można zatem stwierdzić, że utwory osierocone to wszystkie dzieła takie jak książki, filmy, artykuły prasowe i inne materiały twórcze, które w dalszym ciągu są chronione prawem autorskim, jednakże tożsamość ich właścicieli lub miejsca ich pobytu są nieznane. Utworem osieroconym nie może być zatem dzieło, którego nakład został wyczerpany (egzemplarze nie są już dostępne na rynku), jeśli jego autor jest możliwy do namierzenia.
Czy nieznany twórca dzieła, który zawiera baza utworów osieroconych ma prawa autorskie?
Przesłanką uznania dzieła za utwór osierocony jest to, że żaden z podmiotów posiadających prawa autorskie nie jest znany lub, nawet jeśli jest znany, to żaden nie został odnaleziony pomimo starannego poszukiwania podmiotów uprawnionych.
Jednakże to, że niemożliwy do ustalenia jest właściciel utworu, nie oznacza, że prawa autorskie przestały istnieć. Uznanie utworu za osierocony nie jest tożsame z wygaśnięciem przynależnych do niego majątkowych praw autorskich. Co więcej, osierocenie utworu nie wpływa w żaden sposób na osobiste prawa autorskie – nie jest możliwe zatem przywłaszczenie sobie takiego dzieła przez inny podmiot, który nie jest jego twórcą.
Dzięki takiemu rozwiązaniu w dalszym ciągu utwory osierocone podlegają ochronie takiej samej jak tej przyznawanej utworom udostępnianym anonimowo lub oznaczanym wyłącznie pseudonimem używanym przez twórcę.
W jakim celu została utworzona baza utworów osieroconych?
Mimo tego, że utwory osierocone nie mogą być wykorzystywane komercyjnie, gdyż nikt nie ma do nich majątkowych praw autorskich, to prawodawca ustanowił katalog podmiotów, które mogą z nich korzystać. Są to m.in. archiwa, instytucje oświatowe, uczelnie, instytuty badawcze, instytuty naukowe Polskiej Akademii Nauk, biblioteki i muzea, a także instytucje kultury, których statutowym zadaniem jest gromadzenie, ochrona i upowszechnianie zbiorów dziedzictwa filmowego lub fonograficznego, oraz publiczne organizacje radiowe i telewizyjne.
Celem takiego uregulowania omawianej instytucji jest realizacja służących interesowi publicznemu statutowych zadań powyższych podmiotów. W szczególności chodzi o zachowanie, odnawianie i udostępnianie w celach kulturalnych i edukacyjnych utworów znajdujących się w ich zbiorach.
Takie rozporządzanie utworami osieroconymi obejmuje zarówno możliwość sporządzenia wersji cyfrowej utworów, jak i zmiany ich formatów w celu odnawiania. Dopuszcza się także osiąganie przychodów z korzystania z dzieł nieznanych twórców pod warunkiem, że będą one przeznaczone na pokrycie bezpośrednich kosztów digitalizacji i publicznego udostępniania zasobów upoważnionych podmiotów.
Baza utworów osieroconych a zakres ich eksploatacji
Zakres eksploatacji utworów osieroconych obejmuje prawo do zwielokrotniania dzieł opublikowanych (natomiast w wypadku braku takiej publikacji – nadanych po raz pierwszy na terytorium UE lub EOG) oraz udostępniania ich publicznie w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.
Trzeba przy tym pamiętać, że wykorzystywanie cudzych dzieł, których autorzy są nieznani, musi być podyktowane wyłącznie osiągnięciem celów statutowych rzeczonych podmiotów. Cele te należy łączyć z interesem publicznym. Jak wskazuje przepis art. 6 dyrektywy: „chodzi w szczególności o ochronę i odnowę utworów i fonogramów, znajdujących się w zbiorach tych podmiotów, oraz zapewnianie dostępu do nich w celach kulturalnych i edukacyjnych. Dopuszczalne jest przy tym uzyskiwanie dochodów w ramach opisywanej eksploatacji utworów, przy czym powinny być one przeznaczone na pokrycie kosztów związanych z digitalizacją i udostępnieniem publicznym tych dóbr niematerialnych. Warunkiem sine qua non dopuszczalności eksploatacji utworów osieroconych jest poszanowanie praw osobistych podmiotów uprawnionych”.
Czym jest baza utworów osieroconych?
Istnienie utworów osieroconych wymogło na ustawodawcy konieczność stworzenia jednej, zunifikowanej bazy danych, w której możliwe byłoby rejestrowanie wszystkich dzieł, których autorzy są nieznani. W związku z tym pod koniec 2014 roku została utworzona baza utworów osieroconych. Ma ona formę elektroniczną i znajduje się pod adresem – https://euipo.europa.eu/ohimportal/pl/orphan-works-database. Odpowiedzialnym za stworzenie i administrowanie bazy jest Urząd Unii Europejskiej ds. Własności Intelektualnej.
Baza utworów osieroconych jest wspólna dla wszystkich krajów Unii Europejskiej. Oznacza to, że utwór uznany za osierocony w jednym państwie wspólnotowym posiada automatycznie taki sam status we wszystkich państwach członkowskich.
Baza utworów osieroconych a obowiązki beneficjentów
Podmioty ustawowo upoważnione do eksploatowania utworów osieroconych mają również obowiązek poszukiwania autorów takich dzieł. Dzięki dostępowi do omawianej bazy online koszty takich poszukiwań są o wiele niższe, w końcu mogą w nich brać udział podmioty z różnych państw.
Beneficjenci utworów osieroconych są obowiązani nie tylko do prowadzenia poszukiwań, ale również do przekazywania właściwym organom krajowym:
- sposobu korzystania z utworów osieroconych;
- wyników przeprowadzonych starannych poszukiwań, na podstawie których uznano utwór lub fonogram za utwór osierocony;
- wszelkich zmian statusu utworu osieroconego dotyczących wykorzystywanych przez te organizacje utworów i fonogramów;
- swoich danych kontaktowych.
Informacje zebrane od wspomnianych beneficjentów są przekazywane do EUIPO, które z kolei publikuje je w bazie utworów osieroconych.
Czy utwór, który posiada baza utworów osieroconych może zostać z niej wycofany?
Przyznanie dziełu atrybutu osierocenia nie jest stanem nieodwracalnym. W określonych wypadkach może bowiem dojść wygaśnięcia statusu utworu osieroconego.
Jak wskazuje art. 358 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, uprawniony, któremu w zakresie pól eksploatacji przysługują autorskie prawa majątkowe do utworu uznanego za osierocony, może żądać od podmiotu, który wpisał ten utwór do bazy utworów osieroconych albo od jego następcy prawnego, stwierdzenia wygaśnięcia statusu utworu osieroconego w zakresie, w jakim wykaże przysługujące mu prawa do tego utworu.
Utrata statusu osierocenia przez utwór daje możliwość uzyskania przez podmioty uprawnione godziwej rekompensaty z tytułu dotychczasowego użytku. Wysokość rekompensaty powinna uwzględniać charakter i zakres korzystania z tego utworu, wysokość dotychczas uzyskiwanych przychodów oraz szkodę, jaka została wyrządzona uprawnionemu w związku z tym korzystaniem.
Uprawniony nie otrzyma jednak rekompensaty, jeśli do stwierdzenia wygaśnięcia statusu utworu osieroconego dojdzie na podstawie art. 358 ust. 4 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tj. wówczas, gdy podmiot, który wpisał utwór do bazy, nie istnieje i nie ma następcy prawnego.
