Prawa autorskie nie dotyczą jedynie kwestii materialnych, takich jak sprzedaż praw do utworu czy jego licencjonowanie. Istnieją także autorskie prawa osobiste, które są nierozerwalnie związane z autorem. Nie można się ich zrzec czy sprzedać. Prawa takie są również wiecznie żywe, co znaczy, że nie gasną w czasie. Można zatem stwierdzić, że ochrona autorskich praw osobistych ma za zadanie chronić więź twórcy z utworem. Wszelkie próby ograniczenia lub pozbawienia autora tych praw są bezskuteczne i nieważne. Sprawdź, czym różnią się osobiste prawa autorskie od praw materialnych, oraz w jaki sposób chronią je polskie przepisy prawa.
Autorskie prawa osobiste należy łączyć z określonymi w art. 23 Kodeksu cywilnego dobrami osobistymi człowieka. Zgodnie z tym przepisem takimi dobrami są m.in. „twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska”. Przepis ten wskazuje na obowiązek poszanowania dorobku twórczego oraz stylu tworzenia kojarzonego z osobą twórcy. Co do zasady prawo autorskie chroni poszczególne utwory autora, autorskie prawa osobiste, czyli cały dorobek, na który składa się pomysłowość twórcza oraz oryginalność osobowości autora. Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 31 lipca 2012 roku, (sygn. akt: I ACa 303/12) wskazał, że: „w katalogu dóbr osobistych podlegających ochronie cywilnoprawnej ustawodawca ujął m.in. twórczość artystyczną, której zakres przedmiotowy obejmuje szeroko rozumiane niematerialne, indywidualne wartości związane z procesem działalności artystycznej oraz będącym jego wynikiem dorobkiem twórczym. Wśród przykładów płaszczyzn ochrony twórczości jako dobra osobistego wymienia się przede wszystkim prawo do ochrony »dobrej sławy dzieła« lub »dobrego imienia dorobku twórcy«, tj. prawo do przeciwdziałania zachowaniom, które mogą naruszać dobrą reputację (renomę) dzieła, bądź też reputację samego autora, a także prawo do ochrony przed nieuprawnionym wykorzystywaniem elementów procesu twórczego i dorobku twórcy oraz przed przywłaszczaniem ich”.
Prawa majątkowa a osobiste
Jak już zdążyliśmy zauważyć, prawa autorskie dzieli się na majątkowe i osobiste. Odnoszą się one do dwóch różnych sfer interesów twórcy. Autorskie prawa majątkowe powstają w chwili stworzenia dzieła, są zbywalne i ograniczone w czasie – ustają maksymalnie 70 lat po śmierci autora. Mają charakter monopolistyczny, przy czym mogą być one ograniczone, jeżeli ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych na to wskazuje. Twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji. Autorskie prawa majątkowe mają charakter zbliżony do własności rzeczy, gdyż tak jak w przypadku rzeczy właściciel może sprzedać prawo autorskie, może je dzierżawić czy wynajmować, może pobierać z niego pożytki, może się również go wyzbyć. Autorskie prawo majątkowe jest także dziedziczne, przechodzi na spadkobierców w chwili śmierci twórcy.
Autorskie prawa osobiste są niejako przeciwieństwem praw majątkowych. Prawa te nie podlegają zrzeczeniu się lub zbyciu, jak również nie wygasają. Można uznać, że osobiste prawa autorskie trwają wiecznie i nie gasną nawet po śmierci autora. Autor ten na zawsze pozostanie twórcą własnego dzieła, a co za tym idzie, więzi łączące twórcę z dziełem są nierozerwalne. Tej konstrukcji prawnej nie jest w stanie naruszyć nawet sam twórca, dążąc np. do sprzedaży praw osobistych czy do zrzeczenia się ich. Sąd Najwyższy w wyroku z 21 marca 2014 roku (sygn. akt: IV CSK 407/13) stwierdził, że: „ochronie podlega więź autora z utworem, rozumiana jako stosunek autora do dzieła, wynikający z psychicznego, emocjonalnego i intelektualnego związku z utworem. Ścisłe powiązanie tych praw z osobą twórcy powoduje, że nie można się ich zbyć ani zrzec, jak również nie podlegają one ograniczeniu czasowemu”.
Odpowiedzialność za naruszenie osobistych praw autorskich
Odpowiedzialność z tytułu naruszenia osobistych praw autorskich ma charakter odpowiedzialności obiektywnej. Jest ona niezależna od winy i dobrej lub złej wiary osoby, która się naruszenia dopuściła. To, czy naruszyciel był w dobrej lub złej wierze, może mieć jedynie wpływ na dobór środków, które mogą służyć do usunięcia skutków naruszenia. Powyższe oznacza, że odpowiedzialność za naruszenie prawa autorskiego powstaje niezależnie od świadomości sprawcy, jednakże brak zawinienia może mieć znaczenie w procesie ustalania sankcji za takie działanie.
Zawinione działanie z całą pewnością będzie karane surowiej niż działanie nieświadome, nienastawione na spowodowanie szkody autorowi dzieła. Wina sprawcy może przybrać postać winy zarówno umyślnej, jak i nieumyślnej. Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 14 lutego 2018 roku, (sygn. akt: I ACa 724/17) wskazał, że: „naruszenie praw autorskich osobistych aktualizujące obowiązek zapłaty zadośćuczynienia może nastąpić zarówno umyślnie, jak i z winy nieumyślnej. Wina nieumyślna zaś zachodzi w sytuacji, gdy naruszający może i powinien zdawać sobie sprawę z bezprawności swojego działania”.
Komu przysługuje legitymacja do ochrony praw autorskich?
Z powództwem z tytułu zagrożenia lub naruszenia autorskich praw osobistych może wystąpić wyłącznie twórca w trakcie swojego życia. Jednocześnie twórca jako wyłączny właściciel autorskich praw osobistych jest uprawniony do udzielenia upoważnienia innej osobie do wykonywania tych praw oraz do występowania w jego imieniu w sprawach dotyczących ochrony autorskich praw osobistych. W sytuacji, gdy utwór jest autorstwa kilku twórców, legitymacja czynna przysługuje każdemu z nich. W przypadku naruszenia dzieła każdy ze współtwórców może samodzielnie, bez oczekiwania na zgodę pozostałych twórców, dochodzić ochrony praw wszystkich uprawnionych z dzieła. Warto jednak wskazać, że jeżeli możliwe jest wyróżnienie wkładów twórczych poszczególnych autorów, np. w piosence każdy z wokalistów i autorów tekstów śpiewa oddzielną zwrotkę, a naruszenie dotyka praw osobistych związanych tylko z jednym z nich, prawo do wytoczenia powództwa ma jedynie pokrzywdzony twórca.
Legitymacja bierna
Legitymację bierną w procesie o ochronę osobistych praw autorskich posiada osoba, która w sposób bezprawny te dobra narusza lub im zagraża. Wskazuje się również, że sprawcą naruszenia jest nie tylko osoba, która bezpośrednio narusza czyjeś prawo, ale także ten, kto inną osobę do wyrządzenia szkody nakłonił albo był jej pomocny, jak również ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody. Oznacza to, że obok podmiotu bezpośrednio odpowiedzialnego za naruszenie, odpowiedzialność ponoszą również podżegacz, pomocnik oraz osoba, która świadomie skorzystała ze szkody.
Uprawnienia ochronne twórcy dzieła
Roszczenia przysługujące twórcy dzieła zostały określone w art. 79 ustawy o prawie autorskim oraz prawach pokrewnych. Zgodnie z tym przepisem uprawniony, którego autorskie prawa osobiste zostały naruszone, może żądać:
- zaniechania działań zagrażających naruszeniem lub naruszających prawa osobiste twórcy,
- usunięcia skutków naruszenia,
- zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
- by sprawca uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.
Roszczenie o zaniechanie działań
Roszczenie o zaniechanie działań zagrażających naruszeniem praw osobistych twórcy stanowi odpowiednik art. 24 § 1 kc dotyczący roszczenia o zaniechanie działań zagrażających dobrom osobistym. Roszczenie takie ma charakter prewencyjny, gdyż polega ono na domaganiu się od innych osób zachowania polegającego na nieczynieniu, tj. na niepodejmowaniu działań skutkujących naruszeniem dóbr osobistych autora. Twórca może żądać nie tylko zaniechania działań, które naruszają jego prawa, ale także czynności, które mogą dopiero zagrażać tym prawom. Należy jednak pamiętać, że stan zagrożenia musi być rozumiany w kategoriach obiektywnych. Musi być to zatem takie zachowanie, które obiektywnie rzecz ujmując, mogło wywołać stan uzasadnionej obawy, że dojdzie do naruszenia dóbr osobistych.
Roszczenie o usunięcie skutków naruszenia
Drugim roszczeniem jest to dotyczące usunięcia skutków naruszenia. Żądanie to może być zrealizowane zarówno poprzez publiczne złożenie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie, jak i w inny sposób, który obiektywnie będzie lepiej odpowiadał rodzajowi oraz rozmiarom dokonanego naruszenia. Nie jest przy tym wykluczone, że sąd orzeknie wobec sprawcy obowiązek dopełnienia kilku czynności, które dopiero spełnione łącznie będą w stanie usunąć skutek naruszenia dóbr osobistych twórcy. Sąd Najwyższy w wyroku z 4 lutego 1969 roku (sygn. akt: CR 500/67) przyjął, że „zgodnie z zasadą adekwatności nie jest możliwe żądanie dopełnienia czynności, które służyłyby nie tylko usunięciu naruszenia, ale dawałyby twórcy dodatkowe korzyści, np. satysfakcję przez rozpowszechnienie treści dla niego korzystnych”. Niedopuszczalne jest formułowanie żądań, które stanowiłyby dla sprawcy zbyt dużą dolegliwość i których realizacja byłaby dla niego zbyt uciążliwa.
Roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne
Prócz roszczeń o charakterze niemajątkowym twórcy przysługują również te majątkowe. Pierwszym z nich jest zadośćuczynienie pieniężne. W przypadku naruszenia autorskich praw osobistych sąd może przyznać pokrzywdzonemu odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę moralną. Krzywda w tym ujęciu oznacza uszczuplenie dobra chronionego przez prawo, przy czym uszczuplenie to nie zachodzi w sferze majątkowej. Wskazuje się także, że za krzywdę powinniśmy przyjmować utratę zaufania, którym cieszył się twórca przed dokonaniem naruszenia, narażenie dobrego imienia twórcy oraz przedsiębiorstwa przez niego prowadzonego na jego utratę, jak również sam dyskomfort psychiczny związany z koniecznością tłumaczenia i usprawiedliwiania się osobom trzecim. Omawiane roszczenie pełni przede wszystkim funkcję kompensacyjną. Jej celem jest bowiem wyrównanie krzywdy poniesionej przez pokrzywdzonego.
Roszczenie o odszkodowanie
Oprócz szkody psychicznej może dojść również do szkody majątkowej. W takiej sytuacji twórca może żądać naprawienia takiej szkody nie na podstawie ustawy o prawie autorskim, ale na zasadach ogólnych, tj. z art. 24 § 2 kc. Przesłankami do żądania odszkodowania, oprócz powstania szkody, jest wina sprawcy, związek przyczynowy pomiędzy szkodą a zachowaniem sprawcy oraz bezprawność zachowania sprawcy. Odszkodowanie powinno nastąpić odpowiednio do wyboru poszkodowanego albo poprzez przywrócenie stanu poprzedniego, albo przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej.
Roszczenie o wpłacenie odpowiedniej sumy na wskazany cel społeczny
Ostatnim roszczeniem jest zasądzenie od sprawcy obowiązku wpłacenia odpowiedniej sumy na wskazany cel społeczny. Jest to alternatywne żądanie w stosunku do zadośćuczynienia i ma charakter fakultatywny. Wybór jednego z wyżej wspomnianych żądań jest uzależniony od wyraźnego wskazania powoda. Dodatkowo pokrzywdzony samodzielnie musi określić, na jaki cel społeczny mają zostać wpłacone zasądzone środki. Cel ten może być związany zarówno z działalnością instytucji państwowych (np. ochrona środowiska), społecznych (fundacje), jak i podmiotów prywatnych, nakierowanych na realizację określonych celów społecznych. Wskazuje się, że ten rodzaj roszczenia ma dać twórcy możliwość osiągnięcia satysfakcji płynącej z sądowego uznania jego krzywdy, przy jednoczesnym ukaraniu sprawcy sankcją materialną. Należy pamiętać, że tak jak w przypadku zadośćuczynienia, instytucja ta pełni funkcję kompensacyjną, toteż wysokość zapłaty powinna być uzależniona od wielkości doznanej krzywdy, czasu jej trwania oraz sytuacji majątkowej sprawcy.
Ochrona autorskich praw osobistych – podsumowanie
Osobiste prawa autorskie dla swoich twórców niejednokrotnie są ważniejsze niż te majątkowe. Są to prawa nierozerwalnie związane z autorem, nie można ich zbyć czy się wyrzec. W przeciwieństwie do praw majątkowych te omawiane nigdy nie wygasają – są nieśmiertelne. Autorskie prawa osobiste są traktowane na równi z dobrami osobistymi uregulowanymi w kc. Legitymacja czynna do wystąpienia z powództwem w przedmiocie ochrony praw autorskich przysługuje twórcy oraz każdemu ze współtwórców. Prawa te nie podlegają dziedziczeniu. Sprawcą z kolei może być zarówno ten, który bezpośrednio dokonał naruszenia, jak i ten, kto do takiego naruszenia podżegał lub w nim pomagał. Autor dzieła w przypadku naruszenia przynależnych mu dóbr osobistych może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, a w szczególności, aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub też zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny. Dodatkowo w razie powstania szkody majątkowej twórca na podstawie art. 24 kc ma prawo domagać się wypłacenia mu odszkodowania.
