Mimo iż kara pozbawienia wolności, oprócz izolacji przestępcy przed społeczeństwem, ma za zadanie pełnić funkcję wychowawczą, jest wręcz oczywiste, że to mrzonka karnistów-teoretyków. Osoby trafiające do więzienia w większości wypadków wychodzą z niego bardziej zdemoralizowane i są w stanie popełnić gorsze przestępstwa, niż uczyniły to przed wykonaniem wyroku. Problem pojawia się wówczas, gdy do więzienia trafiają osoby, których czyny mogły zostać uznane za społecznie niewłaściwie, ale nie na tyle szkodliwe, aby można było uznać je za niebezpieczne dla innych ludzi. Za przykład niech posłużą dłużnicy alimentacyjni. W takich sytuacjach owych „przestępców” może uratować tzw. dozór elektroniczny.
Dozór elektroniczny zapewnia odbywanie kary na wolności. Wolność ta jest oczywiście w odpowiedni sposób ograniczona, jednakże skazany mimo wszystko nie zostaje całkowicie wyeliminowany ze społeczności. Dzięki temu ma możliwość naprawienia popełnionych błędów i jednocześnie wypełniania swoich dotychczasowych obowiązków, takich jak chodzenie do pracy, zajmowanie się gospodarstwem domowym czy opiekowanie się dziećmi. Jakie warunki musi spełnić skazany, aby sąd wydał postanowienie o odbywaniu kary w systemie dozoru elektronicznego?
Czym dokładnie jest dozór elektroniczny?
Instytucję dozoru elektronicznego normują przepisy art. 43a–43zae Ustawy Kodeks karny wykonawczy (dalej jako kkw). Przepis art. 43b kkw definiuje dozór elektroniczny jako kontrolę zachowania skazanego przy użyciu środków technicznych, dokonywaną przez organy karne. Z kolei system dozoru elektronicznego to ogół metod postępowania i środków technicznych służących do wykonywania dozoru elektronicznego. Dzięki omawianemu systemowi odpowiednie organy są w stanie kontrolować przebywanie przez skazanego we wskazanym przez sąd miejscu, przez cały czas odbywania kary.
Dozór elektroniczny jest instytucją silnie aprobowaną zarówno w doktrynie, jak i judykaturze. Uznaje się, iż tego typu kontrola ma pozytywny wpływ na skazanego i jest korzystną dla niego alternatywą dla kary pozbawienia wolności, zwłaszcza krótkoterminowej. Co więcej, daje on szansę na obniżenie represyjności polskiego systemu karnego oraz zaoszczędzenia środków z budżetu państwa przeznaczonych na pobyt skazanych w zakładach zamkniętych.
Kkw wyróżnia trzy formy monitoringu elektronicznego: stacjonarny, mobilny i zbliżeniowy. Stacjonarny służy kontrolowaniu, czy skazany znajduje się w wyznaczonym miejscu w wyznaczonym czasie. Dozór mobilny pozwala monitorować bieżące miejsce pobytu skazanego, niezależnie od tego, gdzie przebywa. Dozór zbliżeniowy służy zaś do weryfikacji, czy skazany zachowuje określoną minimalną odległość od osoby wskazanej przez sąd. Karę pozbawienia wolności wykonuje się wyłącznie jako dozór stacjonarny, zaś środki karne i zabezpieczające w systemie dozoru zbliżeniowego lub mobilnego. W niniejszym artykule zajmiemy się wyłącznie kwestią dozoru stacjonarnego.
Kto może skorzystać z dozoru elektronicznego?
Zamiana kary więzienia na karę wykonywaną w systemie dozoru elektronicznego jest możliwa pod warunkiem spełnienia całego szeregu przesłanek. Przy czym w przypadku tej instytucji możemy wyróżnić zarówno przesłanki związane z osobą skazanego, jak również z możliwościami technicznymi.
Warunki techniczne zostały opisane w art. 43h kkw. Zgodnie z tym przepisem dozór elektroniczny będzie możliwy, jeżeli pozwalają na to warunki techniczne, obejmujące w szczególności liczbę oraz zasięg dostępnych nadajników i rejestratorów oraz możliwości organizacyjne ich obsługi. Należy również pamiętać, że jeśli skazany zamieszkuje lokal z osobami pełnoletnimi, lokatorzy ci muszą wyrazić pisemną zgodę na wykonywanie kary w systemie dozoru elektronicznego w ich wspólnym gospodarstwie domowym. Zgoda musi obejmować także oświadczenie o umożliwieniu podmiotowi dozorującemu przeprowadzanie czynności kontrolnych.
Jeżeli przesłanki techniczne są spełnione, sąd może rozpoznać wniosek o dozór elektroniczny. Sąd orzeka na podstawie art. 43la kkw. Aby skazanemu zostało udzielone rzeczone zezwolenie, muszą zostać spełnione łącznie następujące warunki:
wobec skazanego zapadł wyrok skazujący na karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą jednego roku;
przestępstwo, na podstawie którego nastąpiło skazanie, nie zostało dokonane w warunkach multirecydywy;
jest to wystarczające do osiągnięcia celów kary;
skazany posiada określone miejsce stałego pobytu;
w przypadku skazanego, który jeszcze nie rozpoczął odbywania kary w zakładzie karnym – jeżeli względy bezpieczeństwa i stopień demoralizacji, a także inne szczególne okoliczności nie przemawiają za potrzebą osadzenia skazanego w zakładzie zamkniętym;
w przypadku skazanego, który rozpoczął już odbywanie kary w zakładzie karnym – jeżeli za udzieleniem zezwolenia przemawiają dotychczasowa postawa i zachowanie skazanego.
Dozór elektroniczny a koszty
Złożenie wniosku o udzielenie zezwolenia na odbywanie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie jest obłożone opłatą sądową. Dotyczy to również późniejszego odbywania kary w tym systemie. Można zatem uznać (nie uwzględniając kosztów profesjonalnego obrońcy z wyboru), że dozór elektroniczny – zarówno wniosek, posiedzenie, jak i odbycie kary – jest w pełni darmowy. Istotny jest przy tym fakt, że nie ma tutaj żadnego obowiązku wnioskowania o zwolnienie z kosztów – nieodpłatność wynika z samych przepisów prawa.
Będąc w temacie kosztów, warto zwrócić uwagę, że omawiana instytucja jest „opłacalna” zarówno dla samego skazanego (ma prawo dalej wykonywać dotychczasową aktywność zawodową), jak i dla Skarbu Państwa (państwo nie opłaca pobytu skazanego w zakładzie) oraz potencjalnych wierzycieli skazanego (np. w przypadku długów alimentacyjnych – skazany jest w stanie płacić raty alimentacyjne).
Kolejnym istotnym warunkiem odbywania kary w systemie dozoru elektronicznego jest przekonanie, że taki rodzaj jej wykonywania jest wystarczający do osiągnięcia celów orzeczonej kary. Ma to związek z celem omawianej instytucji – dozór został wprowadzony po to, aby nie wywoływać skutków, które towarzyszą izolacji penitencjarnej, ale z drugiej strony powinien być na tyle dolegliwy, aby spełniać postulat sprawiedliwości społecznej. Dlatego też dozór elektroniczny przeznaczony jest dla sprawców, którzy swoim zachowaniem wykazują, że nie są niebezpieczni i zdemoralizowani. W praktyce sądy wychodzą z założenia, że jeżeli orzeczona kara jednostkowa bądź suma kar nie przekraczają jednego roku, należy uznać, że skazany jest osobą potrafiącą żyć w społeczeństwie i stosującą się do zasad moralnych, a która jedynie popełniła „jednorazowy” błąd.
Procedura wnioskowania i orzekania w sprawie
Pozwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego udziela sąd penitencjarny na wniosek skazanego lub jego obrońcy, prokuratora, sądowego, kuratora zawodowego, bądź też dyrektora zakładu karnego. Wniosek ten należy złożyć do właściwego sądu penitencjarnego, znajdującego się w okręgu zakładu zamkniętego, w którym przebywa skazany.
Sąd jest zobowiązany do wydania postanowienia (zarówno pozytywnego, jak i negatywnego) w terminie 30 dni od dnia wpływu wniosku. Na odmowę sądu przysługuje zażalenie. Grupa osób, którym przysługuje prawo do zażalenia jest tożsama z kręgiem osób uprawnionych do złożenia wniosku. Jeśli chodzi o skazanego, jego obrońcę oraz prokuratora – mogą oni odwoływać się od postanowienia sądu, nawet jeżeli nie składali wniosku w sprawie. W przypadku kuratora oraz dyrektora zakładu, prawo do zażalenia przysługuje jedynie wtedy, jeżeli zainicjowali oni postępowanie (złożyli wniosek o udzielenie zezwolenia).
Dozór elektroniczny – podsumowanie
Dozór elektroniczny, zaraz po warunkowym zawieszeniu wykonania kary oraz warunkowym przedterminowym zwolnieniu odbywania reszty kary, jest instytucją, która – mimo skazania za czyn przestępny – pozwala skazanemu cieszyć się wolnością.
Wykonywanie kary w systemie elektronicznego monitoringu oczywiście wciąż ma funkcję penitencjarną (nie jest formą nagrody), mimo wszystko pozwala jednak cieszyć się skazanemu względną swobodą – w dalszym ciągu może on być aktywny zawodowo, zajmować się domem czy wychowywaniem dzieci. Skazany przez cały czas trwania kary musi jednak pamiętać, że pozostaje pod ścisłą kontrolą i może opuszczać lokal mieszkalny jedynie w wyznaczonym czasie, i to wyłącznie w celu zarobkowym lub uczęszczania na obrzędy religijne. Trzeba przyznać, że taki system wykonywania kary jest o wiele bardziej znośny, aniżeli zamknięcie w zakładzie karnym.
