Emerytura w Polsce zależna jest od stażu pracy osoby ubezpieczonej. Na jej wysokość ma wpływ nie tylko liczba przepracowanych lat, ale także wysokość odkładanych składek do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Zdarza się jednak, że ubezpieczony, w związku z charakterem swojego zawodu, bądź też z powodu braku pracy w państwie, był zmuszony wyjechać za granicę w jej poszukiwaniu. Co się dzieje, jeżeli w związku z powyższym nie przepracował wystarczającej liczby lat w Polsce? Czy należy mu się emerytura z ZUS i jego odpowiednika w państwie trzecim, w którym ubezpieczony pracował? Czy też może być tak, że praca wykonywana za granicą zostanie zaliczona do stażu pracy potrzebnego do uzyskania prawa do emerytury w Polsce? Na te pytania odpowiemy w niniejszym artykule.
Na wstępie należy odpowiedzieć twierdząco na jedno z powyższej postawionych pytań. Tak, na emeryturę w Polsce może liczyć osoba ubezpieczona, która pracowała za granicą. Nie jest to jednak zasada obejmująca wszystkie przypadki. Aby nabyć prawo do tego świadczenia, ubezpieczony musi spełniać określone prawem warunki. Żeby w ogóle móc liczyć na to, że emerytura będzie wypłacana z ZUS, trzeba zwrócić uwagę, czy państwo trzecie, w którym ubezpieczony pracuje, ma podpisaną umowę międzynarodową z Rzeczpospolitą, uprawniającą do jej zaliczania do stażu pracy w Polsce.
Prawo do emerytury w Polsce a w państwach trzecich
W Polsce uprawnienia emerytalne reguluje Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej jako ustawa emerytalna). Zgodnie z art. 15 ustawy emerytalnej podstawę wymiaru emerytur stanowi przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe lub na ubezpieczenie społeczne w okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych przez ubezpieczonego, z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o emeryturę lub rentę.
Wiadomo, że Polska nie posiada skoordynowanego systemu emerytalnego z każdym państwem na świecie, jest ich jednak w tym gronie całkiem sporo. Jeżeli ubezpieczony pracował za granicą w państwach członkowskich Unii Europejskiej, państwach Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) nienależących do Unii oraz Szwajcarii, a także w państwach, z którymi Polska ma podpisane oddzielne umowy w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, ma on możliwość ubiegania się o świadczenia emerytalne w Polsce.
W związku ze wstąpieniem przez Rzeczpospolitą do Unii Europejskiej, od 2004 roku to właśnie państwa Wspólnoty są głównym kierunkiem migracji polskich pracowników. Niestety, UE nie wprowadziła do tej pory jednolitych warunków nabywania prawa do emerytury i pozostawia tę kwestię wewnętrznym przepisom państw członkowskich. Rodzaje świadczeń emerytalnych i warunki ich nabycia są zatem określane przez każde państwo samodzielnie, m.in. może różnić się wymagany okres stażu pracy czy wiek uprawniający do otrzymywania świadczenia.
Aby uniknąć sytuacji, w której przez rozbieżność przepisów krajowych doszłoby do uniemożliwienia otrzymania emerytury przez osobę opłacającą składki w państwach Wspólnoty, UE wprowadziła prawo mające na celu wyeliminowanie kolizji w sferze świadczeń z ubezpieczeń społecznych, jak i w sferze opłacania składek na ubezpieczenia. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) z 29 kwietnia 2004 roku w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (dalej jako rozporządzenie WE nr 883/2004) obowiązuje we wszystkich państwach UE i ma pierwszeństwo przed regulacjami krajowymi.
Kogo obejmuje unijny system zabezpieczeń społecznych?
Rozporządzenie WE nr 883/2004 odnosi się do osób wykonujących działalność zawodową w szerokim rozumieniu, chodzi tu zatem o osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę, na podstawie umów cywilnoprawnych, a także osób prowadzących własną działalność gospodarczą.
Dodatkowo, aby obejmowało ich ww. rozporządzenie, osoby te musiały pracować jednocześnie w Polsce i w innych państwach członkowskich, bądź pracować wyłącznie w Polsce i z tego tytułu ubiegać się o polską emeryturę lub pobierać ją, ale zamieszkiwać państwo trzecie.
Koordynacją unijnych systemów zabezpieczenia społecznego objęte są:
- osoby będące obywatelami jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej, państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego nienależących do UE, tj. Norwegia, Islandia i Lichtenstein oraz Szwajcaria;
- bezpaństwowcy lub uchodźcy zamieszkali na terytorium jednego z państw członkowskich UE;
- członkowie rodzin osób wyżej wymienionych;
- osoby posiadające prawo do emerytury po zmarłym członku rodziny – osobie wymienionej wyżej, np. małżonek, dziecko.
Zasady unijnej koordynacji świadczeń emerytalno-rentowych
Mimo że UE pozostawiła państwom członkowskim dużą swobodą w procesie ustalania prawa do emerytur, rozporządzenie WE nr 883/2004 ustala pewne zasady, którymi państwa wspólnoty muszą się kierować, stosując prawo krajowe.
Do zasad koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w Unii Europejskiej należy zaliczyć przede wszystkim:
zasadę równości
Zasada równości nakazuje państwom Wspólnoty traktowanie wszystkich obywateli UE na równych prawach, takich samych jak swoich obywateli. Oznacza to, że obywatel Polski, który pracował w kraju trzecim, np. w Niemczech, powinien mieć wyliczoną wysokość emerytury na takich samych zasadach jak obywatel Niemiec.
zasadę sumowania okresów ubezpieczenia lub zamieszkania
Dzięki wprowadzeniu tej zasady, przy ustalaniu prawa i obliczaniu wysokości emerytur przysługujących na podstawie ustawodawstwa jednego państwa członkowskiego, uwzględniane są okresy ubezpieczenia (pracy) lub okresy zamieszkania przebyte na terytorium każdego innego państwa członkowskiego.
Jeżeli więc ubezpieczony ubiegający się o przyznanie emerytury w Polsce posiada staż pracy niewystarczający do nabycia uprawnień do świadczeń emerytalnych, do okresów ubezpieczenia dolicza mu się staż pracy odbyty we wszystkich innych państwach członkowskich. Jeśli zatem ubezpieczony będący mężczyzną nie przepracował w Polsce łącznie 20 lat (co jest wymagane do osiągnięcia wieku emerytalnego), należy doliczyć mu staż pracy zdobyty w państwie UE.
Zasada sumowania okresów pozwala więc osobom, które często zmieniały zatrudnienie i pracowały w różnych państwach członkowskich – zaś w żadnym z nich nie pracowały wystarczająco długo, aby nabyć uprawnienia do emerytury na podstawie wewnętrznych przepisów prawnych – na połączenie wszystkich okresów ubezpieczenia pracowniczego i tym samym zdobycia prawa do emerytury. Uprawnienia osoby pracującej w różnych państwach zostały zatem zrównane z tymi obowiązującymi w kraju, gdzie osoba była całe życie ubezpieczona.
zasadę zachowania praw nabytych
Zasada zachowania praw nabytych chroni obywateli UE przed negatywnymi skutkami, jakie mógłby nieść za sobą fakt niezamieszkiwania państwa, w którym pobiera się emeryturę. Ubezpieczony, który pobiera świadczenie w Polsce, a zamieszkuje np. Grecję, nie musi się zatem martwić, że jego emerytura zostanie obniżona, zmieniona, zawieszona czy uchylona.
W jaki sposób uwzględnia się zagraniczne okresy ubezpieczenia?
ZUS przy ustalaniu prawa do emerytury uwzględnia zagraniczne okresy ubezpieczenia jedynie wówczas, gdy okres ubezpieczenia uzyskany w Polsce nie wystarczy do nabycia prawa do świadczeń emerytalnych.
Jak oblicza się emeryturę w Polsce z uwzględnieniem zagranicznych okresów ubezpieczenia?
W sytuacji gdy konieczne do uzyskania emerytury w Polsce jest uwzględnienie zagranicznych okresów ubezpieczenia, ZUS najpierw oblicza teoretyczną pełną wysokość świadczenia, jaka przysługiwałaby ubezpieczonemu, gdyby wszystkie jego okresy ubezpieczenia zostały przebyte w Polsce. Następnie zaś, na podstawie kwoty teoretycznej, ZUS oblicza rzeczywistą, tj. proporcjonalną kwotę emerytury odpowiadającą stosunkowi okresów ubezpieczenia w państwie ustalającym świadczenie do sumy okresów ubezpieczenia we wszystkich branych pod uwagę państwach członkowskich.
Przykład 1.
Pan Jan przepracował 15 lat w Polsce oraz 15 lat w Niemczech. Aby obliczyć emeryturę panu Janowi, ZUS najpierw obliczy kwotę teoretyczną za łączny okres ubezpieczenia wynoszący 30 lat. Następnie zaś, na podstawie kwoty teoretycznej, obliczy rzeczywistą, tj. proporcjonalną kwotę emerytury odpowiadającej stosunkowi polskich okresów ubezpieczenia do sumy polskich i niemieckich okresów ubezpieczenia. W przypadku pana Jana będzie to 15/30 kwoty teoretycznej.
Praca za granicą a emerytura w Polsce – podsumowanie
Wstąpienie do Unii Europejskiej oraz zaakceptowanie układu z Schengen dały Polakom nie tylko łatwiejszy dostęp do zagranicznych pracodawców czy też umożliwiły przemieszczanie się po europejskich krajach bez potrzeby posiadania paszportów – UE skoordynowała również zasady uzyskiwania prawa do emerytur.
Mimo że to od przepisów wewnętrznych każdego państwa w dalszym ciągu zależy podstawa i wysokość świadczeń emerytalnych, obywatele Unii nie muszą martwić się, że po przepracowaniu np. 10 lat w Polsce i wyjeździe za granicę utracą prawo do pobierania emerytury w Polsce.
