W 2024 roku wprowadzono zmiany do Kodeksu pracy w zakresie ochrony pracowników przed substancjami rakotwórczymi i mutagennymi. Zmiany te mają na celu zwiększenie ochrony zdrowia pracowników narażonych na działanie tych niebezpiecznych substancji w miejscu pracy. W lipcu 2024 r. opublikowano rozporządzenie, które uszczegóławia wprowadzone przepisy. Przyjrzyjmy się nowym regulacjom i sprawdźmy jakie obowiazki ma pracodawca, kiedypracownicy są narażeni na substancje o działaniu rakotwórczym w zakładzie pracy.
Podstawa prawna wprowadzanych zmian
Wspomniane zmiany zostały wprowadzone do kp w art. 222, a weszły w życie 29 czerwca 2024 roku. Z kolei paragraf 3 tego przepisu wskazuje, że minister właściwy do spraw zdrowia w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw pracy określi w drodze rozporządzenia obszary doprecyzowujące niniejsze przepisy.
28 lipca 2024 roku weszło w życie Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2024 roku w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy. Poniżej przedstawiamy najważniejsze zmiany dla pracodawców w tym zakresie.
Podstawowe obowiązki pracodawcy
Jeśli w zakładzie pracy występują czynniki o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, to zgodnie z § 5 rozporządzenia do podstawowych obowiązków pracodawcy należy:
ograniczanie ilości szkodliwych substancji w miejscu pracy;
dążenie do tego, aby jak najmniej pracowników miało kontakt z niebezpiecznymi substancjami;
tworzenie procesów pracy i stosowanie technologii, które zapobiegają lub minimalizują powstawanie szkodliwych substancji;
natychmiastowe usuwanie szkodliwych substancji z miejsca ich powstawania poprzez wentylację i inne odpowiednie metody;
stosowanie procedur pomiarowych i badań w celu wczesnego wykrywania niebezpiecznych sytuacji;
zapewnianie pracownikom środków ochrony zbiorowej i indywidualnej, gdy inne metody nie są wystarczające;
regularne czyszczenie i utrzymywanie porządku w miejscach pracy;
wyraźne oznakowanie miejsc, gdzie występują szkodliwe substancje, oraz stosowanie znaków ostrzegawczych;
opracowanie planu działania na wypadek nagłego, nadmiernego narażenia na szkodliwe substancje;
stosowanie bezpiecznych metod przechowywania, transportu i przeładunku, w tym odpowiednich pojemników;
bezpieczne gromadzenie, przechowywanie i usuwanie odpadów, również z użyciem odpowiednich pojemników.
Prowadzenie rejestru wykonanych prac w kontakcie z czynnikami szkodliwymi
Oprócz podstawowych obowiązków wymienionych powyżej nowe przepisy nakładają na pracodawcę obowiązek prowadzenia dokładnego rejestru prac, podczas których konieczne jest pozostawanie w kontakcie z substancjami szkodliwymi (o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym). Rejestr ten powinien zawierać takie informacje jak:
wykaz procesów technologicznych i prac, w których substancje szkodliwe są stosowane, produkowane lub występują jako zanieczyszczenia bądź produkt uboczny;
wykaz tych substancji chemicznych i ich mieszanin oraz czynników wraz z podaniem wielkości produkcji lub stosowania;
uzasadnienie konieczności stosowania substancji chemicznych wymienionych w poprzednim punkcie;
wykaz i opis stanowisk pracy, na których występuje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi o działaniu szkodliwym;
liczbę osób zatrudnionych na tych stanowiskach z podziałem na płeć;
określenie, które rodzaje substancji występują na danym stanowisku oraz poziom i czas trwania narażenia na nie pracowników;
rodzaje podjętych środków i działań ograniczających poziom narażenia na działanie substancji szkodliwych.
Prowadzenie powyższego rejestru jest obowiązkowe i bardzo istotne. Pracodawca ma obowiązek przekazywać przygotowany rejestr państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu oraz właściwemu okręgowemu inspektorowi pracy:
niezwłocznie po rozpoczęciu działalności;
corocznie, w terminie do 15 stycznia za rok poprzedni;
na wniosek powyższych instytucji.
Rejestr pracowników zatrudnionych przy pracach w kontakcie z czynnikami szkodliwymi
Nowe rozporządzenie nakłada na pracodawców również obowiązek prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych przy pracach, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym. W rejestrze należy zawrzeć takie informacje jak imię i nazwisko pracownika, stanowisko pracy oraz PESEL (lub numer dokumentu potwierdzającego tożsamość pracownika – w przypadku braku PESEL-u).
Okres przechowywania rejestrów
Wyżej określone rejestry przechowuje się w innych terminach niż dokumentację pracowniczą. Przepisy rozróżniają okres przechowywania ww. dokumentów ze względu na to, jakie czynniki są w nich wymienione, i wynoszą:
w przypadku występowania czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym: 40 lat po ustaniu narażenia na te czynniki;
w przypadku występowania substancji reprotoksycznych niebędących jednocześnie czynnikami o działaniu rakotwórczym lub mutagennym: 5 lat po ustaniu narażenia na te substancje.
Natomiast, jeśli dojdzie do likwidacji zakładu pracy, pracodawca przekazuje rejestry właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu.
Komu należy udostępnić rejestry?
Przepisy nakładają na pracodawcę także obowiązek udostępniania informacji o czynnikach szkodliwych oraz pracownikach, którzy mają z nimi kontakt, lekarzom sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad tymi pracownikami oraz lekarzom uprawnionym do orzekania w zakresie chorób zawodowych. Dokumenty należy udostępnić także pracownikom w zakresie, który ich dotyczy oraz przedstawicielom pracowników (jednak w formie zanonimizowanej). Do przetwarzania danych z tych rejestrów upoważnione są także takie podmioty jak:
Państwowa Inspekcja Sanitarna,
Wojskowa Inspekcja Sanitarna,
podmiot wykonujący na podstawie odrębnych przepisów nadzór nad realizacją zadań z zakresu bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników.
Rozszerzone badania lekarskie
Ponieważ czynniki szkodliwe mają wpływ na zdrowie pracownika, należy go poinformować – przed powierzeniem mu pracy z substancjami chemicznymi lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, w przypadku których ustalono wartość dopuszczalnego stężenia określonych substancji w materiale biologicznym – o konieczności przeprowadzania kontroli jego zdrowia związanej z tymi wartościami dopuszczalnymi.
Lekarz, który sprawuje opiekę profilaktyczną nad pracownikami, ma obowiązek zapoznać się z warunkami ich pracy oraz dokumentacją dotyczącą rodzaju i wielkości narażenia na działanie substancji szkodliwych. Na tej podstawie pracodawca na wniosek lekarza może zlecić prowadzenie biologicznego monitorowania narażenia na działanie substancji szkodliwych oraz stosowanie innych metod umożliwiających wczesne wykrycie skutków tego narażenia.
Lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami ma obowiązek poinformować pracownika o wynikach badań i ocenie jego stanu zdrowia oraz o zakresie profilaktycznej opieki zdrowotnej, jakiej powinien się poddać po ustaniu zatrudnienia przy pracach z substancjami. Lekarz informuje także pracodawcę, przedstawicieli pracowników oraz działającą u pracodawcy komisję bezpieczeństwa i higieny pracy o ocenie stanu zdrowia pracowników w sposób zanonimizowany, z zachowaniem tajemnicy lekarskiej. Pracodawcę informuje także (w sposób zbiorowy, zanonimizowany) o przypadkach nowotworu złośliwego, niekorzystnego wpływu na funkcje seksualne i płodność u dorosłych płci męskiej i żeńskiej lub na rozwój potomstwa, jeżeli uzna to za wynik zawodowego narażenia na czynnik rakotwórczy, mutagen lub substancję reprotoksyczną, z zachowaniem tajemnicy lekarskiej. Tę informację pracodawca ma obowiązek przekazać odpowiednim instytucjom zgodne z obowiązkiem sprawozdawczym, do 15 stycznia za rok poprzedni.
Co ważne, w przypadku rozpoznania lub podejrzenia u pracownika zmian w stanie zdrowia, co do których istnieje podejrzenie, że powstały w wyniku narażenia na działanie substancji szkodliwych, pracodawca na wniosek lekarza może zlecić przeprowadzenie dodatkowych badań u wszystkich pozostałych pracowników wykazanych w rejestrach.
Rozszerzone szkolenia pracowników w zakresie BHP
Jeśli w zakładzie pracy występują substancje szkodliwe, należy dołożyć wszelkich starań, aby pracownicy znali i stosowali zasady BHP w celu podniesienia ich bezpieczeństwa. Ustawodawca doprecyzował w analizowanym rozporządzeniu również tę kwestię. Zgodnie z § 11 pkt 2. rozporządzenia pracodawca ma obowiązek przeprowadzać okresowe szkolenia pracownika w zakresie:
ryzyka dla zdrowia, jakie wynika z oceny narażenia na działanie substancji szkodliwych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, i dodatkowego ryzyka, które wynika z palenia tytoniu, oraz w zakresie środków ostrożności, które powinny być podejmowane w celu ograniczenia tego narażenia;
wymagań higienicznych, które powinny być spełnione w celu ograniczenia narażenia na działanie występujących substancji szkodliwych;
konieczności używania środków ochrony indywidualnej, w tym odzieży ochronnej;
działań zapobiegających wypadkom oraz działań, które powinni podjąć pracownicy, w tym pracownicy pełniący obowiązki ratownicze, podczas działań ratowniczych oraz wypadków.
Pracownik ma bezwzględny obowiązek stosować się do wszystkich wymogów BHP, które obowiązują w zakładzie pracy.
Substancje o działaniu rakotwórczym w zakładzie pracy – podsumowanie
Miejsce pracy nie powinno stanowić zagrożenia dla zdrowia lub życia pracownika. Mimo to istnieją stanowiska pracy, gdzie pracownicy są narażeni na działanie substancji chemicznych lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym. W zachowaniu bezpieczeństwa pracowników kluczowa jest współpraca między nimi i pracodawcą. Obie strony są zobowiązane do ścisłego przestrzegania wszystkich przepisów w tym zakresie.
