Zgodnie z art. 14 Kodeksu pracy pracownik ma prawo do wypoczynku, który zapewniają przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych. Dniem tradycyjnie wolnym od pracy jest niedziela, jednakże nie w każdym zakładzie pracy taki tryb pracy obowiązuje. Wtedy jedna niedziela wolna od pracy powinna przypadać raz na cztery tygodnie.
Niedziela wolna od pracy w celu zapewnienia odpoczynku
Zasada przeciętnie 5-dniowego tygodnia pracy wyrażona w art. 129 § 1 kp nakłada na pracodawców obowiązek wyznaczenia odpowiedniej liczby dni wolnych w przyjętym okresie rozliczeniowym, z uwzględnieniem w tym wolnych niedziel, którym przepisy przyznają szczególnych charakter jako czasowi cotygodniowego odpoczynku.
Widać to w brzmieniu art. 133 kp stanowiącego w § 1 i § 3, że pracownikowi przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, który powinien przypadać w niedzielę rozumianą jako 24 kolejne godziny, poczynając od godziny 6.00 w tym dniu, chyba że u danego pracodawcy została ustalona inna godzina. Jedynie w przypadkach dozwolonej pracy w niedzielę wspomniany odpoczynek może przypadać w innym dniu niż niedziela (art. 133 § 4 kp). Z kolei zgodnie z art. 203 § 3 kp pracownikowi młodocianemu przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 48 godzin nieprzerwanego odpoczynku, który powinien obejmować niedzielę.
Jak stanowi art. 1519 § 1 kp, dniami wolnymi od pracy są niedziele i święta określone w przepisach o dniach wolnych od pracy.
Prawo pracownika do odpoczynku może być uznane za dobro osobiste, odrębne od zdrowia oraz prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Należy rozważyć możliwość uznania odpoczynku jako dobra osobistego odrębnego od zdrowia oraz bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Za takim rozwiązaniem przemawia konstytucyjne uregulowanie tegoż uprawnienia pracowniczego oraz jego skatalogowanie wśród podstawowych zasad prawa pracy. Nie można też abstrahować od definicji stosunku pracy, zawartej w art. 22 § 1 kp, w której wyeksponowano ten aspekt – składającego się na treść owego stosunku – obowiązku pracownika świadczenia pracy, jaką jest wyznaczony przez pracodawcę czas wykonywania pracy. Odpoczynek, chociażby będący przeciwieństwem efektywnego świadczenia pracy, jest ściśle związany z problematyką organizacji czasu pracą, gdyż od tejże organizacji zależy rzeczywista możliwość skorzystania przez pracownika z prawa do odpoczynku, pozwalającego na regenerację sił wydatkowanych w procesie pracy i przechodzenie ze sfery zawodowej do sfery życia prywatnego. Odpoczynek jest zatem dobrem, które zapewnia pracownikowi godzenie funkcjonowania w sferze pracowniczej z pełnieniem innych ról społecznych.
Dozwolone przypadki pracy w niedzielę
Przepis art. 15110 kp zezwala na wykonywanie pracy w niedziele i święta:
- w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
- w ruchu ciągłym;
- przy pracy zmianowej;
- przy niezbędnych remontach;
- w transporcie i w komunikacji;
- w zakładowych strażach pożarnych i w zakładowych służbach ratowniczych;
- przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób;
- w rolnictwie i hodowli;
- przy wykonywaniu prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludności;
- w stosunku do pracowników zatrudnionych w systemie czasu pracy, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta (tzw. system pracy weekendowej);
- przy wykonywaniu prac polegających na świadczeniu usług z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej w rozumieniu przepisów o świadczeniu usług drogą elektroniczną lub urządzeń telekomunikacyjnych w rozumieniu przepisów prawa telekomunikacyjnego, odbieranych poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli zgodnie z przepisami obowiązującymi odbiorcę usługi, niedziele i święta są u niego dniami pracy, oraz przy wykonywaniu prac zapewniających możliwość świadczenia tych usług.
Czy pracownika można całkowicie pozbawić wolnych niedziel?
Pracownikowi wykonującemu pracę w niedzielę pracodawca jest obowiązany zapewnić inny dzień wolny od pracy w okresie 6 dni kalendarzowych poprzedzających lub następujących po takiej niedzieli. Jeżeli nie jest możliwe wykorzystanie w tym terminie dnia wolnego od pracy w zamian za pracę w niedzielę, pracownikowi przysługuje dzień wolny od pracy do końca okresu rozliczeniowego, a w razie braku możliwości udzielenia dnia wolnego od pracy w tym terminie – dodatek do wynagrodzenia w wysokości określonej w art. 1511 § 1 pkt 1 kp (czyli 100% wynagrodzenia), za każdą godzinę pracy w niedzielę (art. 15111 § 1, § 2 i § 4 kp).
Przy rekompensowaniu pracownikowi wykonywania pracy w niedzielę stosuje się zasadę, że pracownik powinien korzystać co najmniej raz na 4 tygodnie z niedzieli wolnej od pracy (art. 15112 kp). W praktyce oznacza to, że między daną wolną niedzielą a kolejną wolną niedzielą mogą wystąpić co najwyżej trzy niedziele, w które pracownik wykonuje pracę. Przez „tydzień” należy rozumieć tu tydzień kalendarzowy.
Przykład 1.
Pracodawca przygotował rozkład czasu pracy pracowników na pierwszy kwartał roku, uwzględniający następujący podział niedziel na „pracujące” i wolne:
- 2 stycznia – niedziela wolna,
- 9 stycznia – niedziela pracująca,
- 16 stycznia – niedziela pracująca,
- 23 stycznia – niedziela pracująca,
- 30 stycznia – niedziela wolna,
- 6 lutego – niedziela pracująca,
- 13 lutego – niedziela pracująca,
- 20 lutego – niedziela wolna,
- 27 lutego – niedziela wolna,
- 6 marca – niedziela pracująca,
- 13 marca – niedziela pracująca,
- 20 marca – niedziela pracująca,
- 27 marca – niedziela wolna.
Taki harmonogram jest zgodny z art. 15112 kp, gdyż po każdej wolnej niedzieli kolejna wolna niedziela następuje nie później niż po trzech niedzielach pracujących (czasem następuje wcześniej, na co oczywiście wspomniany przepis kodeksu zezwala).
Jedna niedziela wolna od pracy w ciągu 4 tygodni nie dotyczy jednak pracownika zatrudnionego w tzw. systemie pracy weekendowej, o którym mowa w art. 144 kp, stanowiącym, że na pisemny wniosek pracownika może być do niego stosowany system czasu pracy, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta.
Zasada przynajmniej co czwartej niedzieli wolnej ma charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że pracownik nie może zrzec się korzystania z przysługującego mu w tym zakresie uprawnienia.
