Od 1 stycznia 2022 roku obowiązują bardziej rygorystyczne niż do tej pory unormowania dotyczące przeciwdziałania „szarej strefie” w zakresie nielegalnego zatrudnienia. Nowe przepisy ukształtowano w taki sposób, że negatywne konsekwencje nielegalnych praktyk – w zakresie podatkowym oraz opłacania składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne – ponosić mają wyłącznie pracodawcy (podmioty zatrudniające). Ma to sprzyjać ujawnianiu i eliminacji przypadków łamania przepisów o zatrudnieniu. W artykule szczegóły czym grozi nielegalne zatrudnienie!
Nielegalne zatrudnienie
W myśl art. 2 ust. 1 pkt 13 Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy nielegalnym zatrudnieniem lub nielegalną inną pracą zarobkową jest:
- zatrudnienie przez pracodawcę osoby bez potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy i jej warunków (art. 2 ust. 1 pkt 13 lit. a);
- niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego (art. 2 ust. 1 pkt 13 lit. b);
- podjęcie przez bezrobotnego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy (art. 2 ust. 1 pkt 13 lit. c).
W wymiarze ekonomicznym pracodawca, który zatrudnia osoby nielegalnie, stanowi nieuczciwą konkurencję w stosunku do firm, które dopełniają w tym zakresie wymogów prawa oraz ujawniają rzeczywiste wynagrodzenia.
Poprzedni stan prawny – negatywne konsekwencje dla osób nielegalnie zatrudnionych
W poprzednim stanie prawnym pracownicy zatrudnieni nielegalnie często nie byli skłonni do dochodzenia swoich praw z tytułu nieprawidłowości w sposobie zatrudnienia, gdyż po ich stronie również występowała konieczność uregulowania zaległości z tym związanych – ustalenie zatrudnienia „na czarno” albo ujawnienie wypłat części wynagrodzenia „pod stołem” nie zwalniało osoby fizycznej zatrudnianej w ten sposób z obowiązku rozliczenia podatku dochodowego od osób fizycznych, a ponadto w przypadku zapłaty przez płatnika-pracodawcę zaległych składek na ubezpieczenia społeczne oraz ubezpieczenie zdrowotne, pracodawca miał prawo domagać się od takiej osoby fizycznej równowartości wpłaconej składki, którą zgodnie z odrębnymi przepisami finansuje pracownik.
Obecnie wszystkie te obciążenia spoczywające na pracowniku zostały zniesione, co może zachęcić osoby nielegalnie zatrudniane do zgłaszania takich przypadków właściwym organom.
Przychody pracodawcy z działalności gospodarczej
Zgodnie z art. 14 ust. 2 pkt 20 Ustawy z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych – dalej „ustawa o PIT” – wartość pracy osoby zatrudnionej nielegalnie w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 13 lit. a ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (patrz wyżej lit. a), ustalona za każdy miesiąc, w którym zostało stwierdzone nielegalne zatrudnienie, w wysokości równowartości minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w danym miesiącu na podstawie przepisów Ustawy z dnia 10 października 2002 roku o minimalnym wynagrodzeniu za pracę stanowi dla podmiotu zatrudniającego przychód z działalności gospodarczej. Powstaje on na dzień stwierdzenia nielegalnego zatrudnienia.
Przychód ten ustala się także w przypadku, gdy wynagrodzenie z tytułu nielegalnego zatrudnienia zostało faktycznie wypłacone osobie nielegalnie zatrudnionej (art. 14 ust. 2j ustawy o PIT). Oznacza to, że fakt wypłacenia wynagrodzenia pracownikowi zatrudnionemu nielegalnie nie powoduje, iż wartość pracy tego pracownika przestaje być uznawana za przychód pracodawcy podlegający opodatkowaniu.
W konsekwencji pomimo wypłacenia wspomnianego wynagrodzenia pracownikowi sankcją dla pracodawcy będzie obowiązek zapłacenia dodatkowo za dany miesiąc podatku od przychodu równego minimalnemu wynagrodzeniu za pracę.
Zwolnienie z podatku przychodów pracownika
Jak stanowi art. 21 ust. 1 pkt 151 ustawy o PIT, przychody pracownika z tytułu nielegalnego zatrudnienia w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 13 lit. a ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz przychody pracownika w części, w jakiej pracodawca nie ujawnił ich właściwym organom państwowym, są wolne od podatku dochodowego od osób fizycznych.
Tak więc nielegalnie zatrudniony pracownik nie musi się obawiać, że w przypadku ujawnienia faktu nielegalnego zatrudnienia poniesie negatywne konsekwencje podatkowe polegające na konieczności zapłaty podatku od tej części swojego wynagrodzenia, która została zatajona przez pracodawcę wobec właściwych organów państwowych.
Przykład 1.
W umowie o pracę pracodawca wpisał, że wynagrodzenie miesięczne pracownika wynosi 3200 zł i od takiej kwoty pracodawca odprowadza za pracownika zaliczki podatku dochodowego od osób fizycznych. Faktycznie jednak wypłaca pracownikowi co miesiąc wynagrodzenie w kwocie 5000 zł. To oznacza, że przychód pracownika nieujawniony przez pracodawcę właściwym organom wynosi 1800 zł (5000 zł - 3200 zł). W przypadku ustalenia tego faktu przez służby skarbowe pracownik nie zostanie zobowiązany do zapłacenia podatku od wspomnianej kwoty nieujawnionego przychodu, gdyż jest ona wolna od podatku.
Koszty uzyskania przychodów pracodawcy
W myśl art. 23 ust. 1 pkt 55c i 55d ustawy o PIT nie uważa się za koszty uzyskania przychodów:
wypłaconych, dokonanych lub postawionych do dyspozycji wypłat, świadczeń oraz innych należności z tytułu nielegalnego zatrudnienia w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 13 lit. a ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz wypłaconego pracownikowi wynagrodzenia w części, w jakiej pracodawca nie ujawnił ich właściwym organom państwowym;
opłaconych w całości z własnych środków przez płatnika składek (pracodawcę) do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych składek, o których mowa w art. 16 ust. 1e Ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych, czyli składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe pracownika, od wynagrodzenia z tytułu nielegalnego zatrudnienia oraz od części nieujawnionego wynagrodzenia (na temat składek patrz niżej).
Zatem pracodawca nielegalnie zatrudniający pracownika nie będzie mógł wyżej wspomnianych kosztów odliczyć od swojego przychodu, co skutkuje koniecznością zapłacenia podatku od wyższej podstawy opodatkowania.
Składki na ubezpieczenia społeczne
W przypadku stwierdzenia nielegalnego zatrudnienia w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 13 lit. a ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy lub zaniżenia podstawy wymiaru składek pracowników, składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe od wynagrodzenia z tytułu nielegalnego zatrudnienia oraz od części nieujawnionego wynagrodzenia nie obciążają ubezpieczonego i opłacane są w całości z własnych środków przez płatnika składek, czyli pracodawcę (art. 16 ust. 1e Ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych).
W ten sposób nielegalnie zatrudniony pracownik zachowa w pełni prawo do ubezpieczeń społecznych, chociaż nie będzie partycypował w ich finansowaniu.
Składki na ubezpieczenie zdrowotne
Analogicznie jak w przypadku składek na ubezpieczenia społeczne, również w przypadku składek na ubezpieczenie zdrowotne, w przypadku stwierdzenia nielegalnego zatrudnienia lub zaniżenia podstawy wymiaru składek pracowników, składki należne od wynagrodzenia nielegalnie zatrudnionego pracownika oraz wynagrodzenia wypłacanego „pod stołem” są w całości finansowane przez pracodawcę.
Dzięki temu pracownik zachowuje prawo do ubezpieczenia zdrowotnego (art. 83 ust. 3 pkt 1 oraz dodanie pkt 15a w art. 86 w ust. 1 Ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych).
W wyniku omówionych zmian przepisów pracownik nielegalnie zatrudniony oraz pracownik, który otrzymuje część wynagrodzenia „pod stołem”, nie ponosi z tego powodu negatywnych skutków w postaci obciążeń z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych oraz składek na ubezpieczenia społeczne oraz ubezpieczenie zdrowotne. Negatywne konsekwencje w tym zakresie ponosi pracodawca (podmiot zatrudniający).
