W naszym dzisiejszym artykule zajmiemy się przypadkiem otrzymania kwoty odstępnego. Zastanowimy się, jakie konsekwencje podatkowe wywołuje odstępne od umowy zarówno w kontekście podatku VAT, jak i podatku PIT. Czy w takim przypadku powstaje obowiązek podatkowy, czy też jest to zdarzenie neutralne podatkowo?
Odstępne od umowy na gruncie podatku VAT
W kontekście podatku VAT istotne znaczenie w zakresie omawianego zagadnienia ma ustalenie, czy wypłacona w ramach odstępnego kwota ma charakter odszkodowania (pokrycia straty poniesionej przez drugą stronę), czy też ma charakter świadczenia usługi.
Jedynie w tym drugim przypadku wystąpi obowiązek podatkowy. Natomiast pierwszy przypadek będzie zdarzeniem neutralnym podatkowo.
Tylko w tym drugim przypadku wystąpi podatek VAT.
Zgodnie z art. 8 ust. 1 pkt 2 ustawy o VAT przez odpłatne świadczenie usług rozumie się m.in. zobowiązanie do powstrzymania się od dokonania czynności lub do tolerowania czynności bądź sytuacji.
Świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu. Tak więc na świadczenie może składać się zachowanie polegające na działaniu (dokonanie czynności na rzecz innego podmiotu) albo na zaniechaniu (zobowiązanie do powstrzymania się od dokonania czynności lub do tolerowania czynności bądź sytuacji).
Z tego też względu, jeżeli mamy do czynienia z przypadkiem, gdy kwota odstępnego jest świadczeniem odszkodowawczym, to nie występuje świadczenie usług, zatem w konsekwencji nie powstaje obowiązek w zakresie podatku VAT.
Aby ustalić zasady opodatkowania danej czynności, dokonanej w zamian za odszkodowanie (rekompensatę) niezbędne jest rozstrzygnięcie, czy te czynności skutkują uzyskaniem bezpośrednich korzyści przez wypłacającego.
Co do zasady obowiązek pokrycia szkody powstaje z uwagi na dokonanie czynności zabronionej (ex delicto) lub w wyniku niewykonania bądź nieprawidłowego wykonania postanowień umowy (ex contracto).
Należy zauważyć, że przy określeniu, czy miała miejsce czynność podlegająca opodatkowaniu, istotne jest określenie, czy wykonywano świadczenie i czy wynagrodzenie z tytułu wykonywania tego świadczenia miało być wypłacone. Analiza ww. przepisów ustawy prowadzi do wniosku, że istotną cechą wynagrodzenia jest istnienie bezpośredniego związku pomiędzy usługą i otrzymaną zapłatą. Kolejnym czynnikiem decydującym o tym, czy mamy do czynienia z wynagrodzeniem jest ustalenie, czy wynagrodzenie takie było należne z tytułu danego świadczenia.
Czynność opodatkowana powstaje w związku z zaistnieniem stosunku prawnego określonego umową między stronami. Zatem musi wystąpić bezpośredni związek pomiędzy wykonywanymi czynnościami i wysokością otrzymanego wynagrodzenia, oparty o relacje cywilnoprawne pomiędzy podmiotami.
W związku z powyższym, jeżeli zaniechanie pewnych czynności za odstępnym przynosiłoby wymierną korzyść konkretnemu podmiotowi, to wówczas powinno być ono na gruncie ustawy o podatku od towarów i usług uznane za usługę.
Ponadto należy podkreślić, że w rozumieniu ustawy zobowiązanie się do powstrzymania się od dokonania czynności lub do tolerowania czynności bądź sytuacji trzeba uznać za świadczenie usług wówczas, gdy odbywa się w ramach stosunków obligacyjnych.
W celu lepszego zrozumienia przedstawionej sytuacji warto przywołać treść wyroku WSA we Wrocławiu z 4 maja 2017 roku (I SA/Wr 1245/16), gdzie sąd wskazał, że jeśli działalność usługodawcy polega wyłącznie na świadczeniu usług bez bezpośredniego świadczenia wzajemnego, brak jest podstawy opodatkowania i owe usługi nie podlegają jako takie VAT.
Przykładowo kwota zasądzona orzeczeniem sądowym, której wyłącznym celem jest naprawa szkody gospodarczej, nie podlega VAT. Podobnie odszkodowanie ryczałtowe płacone w celu naprawienia szkody poniesionej w następstwie niewykonania umowy przez klienta – nie podlega opodatkowaniu VAT.
Odstąpienie od umowy stanowi realizację uprawnienia przez sprzedającego i jest czynnością jednostronną, stąd brak jest świadczenia wzajemnego mającego wystarczająco bezpośredni związek między świadczeniem usługi a zapłatą odstępnego, który stanowi warunek konieczny dla opodatkowania danej czynności VAT.
Przykład 1.
Kontrahenci zawarli umowę na wykonanie gotowego produktu. W umowie zastrzeżono opcję rezygnacji ze zlecenia bez podania przyczyn. Rezygnacja ze zlecenia obwarowana jest koniecznością zapłaty kwoty odstępnego. W takim przypadku mamy do czynienia ze świadczeniem usługi w postaci zaniechania. To oznacza, że kwota odstępnego powinna zostać opodatkowana podatkiem VAT.
Przykład 2.
Kontrahenci zawarli umowę na wykonanie gotowego produktu. Zleceniobiorca wyprodukował część przedmiotów w sposób wadliwy, więc kontrahent odstąpił od umowy, w związku z czym wypłacono świadczenie odszkodowawcze. Tego rodzaju kwota odstępnego nie będzie podlegać opodatkowaniu podatkiem VAT. Jest to zdarzenie neutralne podatkowo.
Odstępne od umowy na gruncie podatku PIT
W ramach podatku PIT odstępne stanowi przysporzenie majątkowe o definitywnym charakterze, które w przypadku przedsiębiorcy kwalifikowane jest jako przychód z pozarolniczej działalności gospodarczej.
Kwota odstępnego jest świadczeniem jednorazowym. Jeżeli świadczenie takie stanowi rodzaj usługi, to moment powstania przychodu należy określić zgodnie z art. 14 ust. 1c ustawy o PIT.
Zgodnie z tym przepisem za datę powstania przychodu, o którym mowa w ust. 1, uważa się,
z zastrzeżeniem ust. 1e, 1h-1j i 1n-1p, dzień wydania rzeczy, zbycia prawa majątkowego lub wykonania usługi, albo częściowego wykonania usługi, nie później niż dzień:
- wystawienia faktury, albo
- uregulowania należności.
W rezultacie w takim przypadku obowiązek podatkowy powstaje w dacie odstąpienia (czyli w dacie wykonania usługi).
Inaczej natomiast należy kwalifikować przychód z tytułu kwoty odstępnego, która ma charakter odszkodowawczy.
W takim bowiem wypadku trzeba kierować się regulacją z art. 14 ust. 1i ustawy o PIT, gdzie możemy przeczytać, że w przypadku otrzymania przychodu z działalności gospodarczej, do którego nie stosuje się ust. 1c, 1e i 1h, za datę powstania przychodu uznaje się dzień otrzymania zapłaty.
To oznacza, że przychód podatkowy powstaje dopiero w momencie faktycznego otrzymania kwoty odstępnego.
Tematyka kwoty odstępnego jest zagadnieniem skomplikowanym, ponieważ może wywoływać różne skutki podatkowe zarówno w przypadku podatku PIT, jak i podatku VAT. Kluczowe jest właściwe określenie charakteru świadczenia, co każdorazowo powinno być interpretowane indywidualnie w zależności od okoliczności faktycznych.
