Umowa rachunku bankowego zobowiązuje bank względem posiadacza rachunku do przechowywania jego środków pieniężnych oraz, jeżeli umowa tak stanowi, do przeprowadzania na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych. Nie jest jednak tak, że wpłacone do banku środki zostają przenoszone do „skarbca” i tam czekają na właściciela, aż przyjdzie i je odbierze. Dzięki odpowiedniej księgowości bank, obracając pieniędzmi klientów, jest w stanie zwielokrotnić ich kwotę, udzielając pożyczek, nie używając w ogóle do tego własnych środków. Można by rzec, że bank pożycza wcześniej pożyczone od kogoś innego pieniądze, stanowi jedynie pośrednika w tej transakcji, bardzo dobrze na tym zarabiając. Jak zatem bank może rozporządzać pieniędzmi klientów? Czy jest to dozwolone i kto jest wówczas odpowiedzialny za ewentualne straty? O tym w niniejszym artykule.
Na czym polega umowa rachunku bankowego?
Bankowość, szczególnie ta elektroniczna, jest z nami na każdym kroku. Zarówno za transakcje online, jak i w sklepie stacjonarnym jesteśmy w stanie zapłacić kartą bankową, telefonem czy nawet zegarkiem. Niełatwo byłoby znaleźć teraz osobę, która nie posiada konta w banku, nie korzystała nigdy z pożyczki lub kredytu bankowego oraz nie wybierała pieniędzy z bankomatów. Nowoczesna bankowość jest naprawdę wielkim ułatwieniem naszego życia. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę, że nie tylko my na tym korzystamy – przede wszystkim korzysta bank. Bez pieniędzy swoich klientów nie byliby w stanie świadczyć swoich usług, nie mogliby udzielać kredytów, zawierać umów leasingowych czy też prowadzić rachunków oszczędnościowych. W wielkim uproszczeniu można by stwierdzić, że cała działalność instytucji finansowych opiera się na cudzych pieniądzach, które w ramach przeróżnego rodzaju usług przetrzymują u siebie. Umowa rachunku bankowego nie polega wyłącznie na tym, że dana instytucja za drobną opłatą będzie trzymała oszczędności klienta w bezpiecznym miejscu. Kontrakt taki bowiem rodzi również uprawnienie po stronie banku do rozporządzania – obracania cudzymi środkami wpłaconymi na prowadzony przez siebie rachunek.
Umowa rachunku bankowego a Kodeks cywilny
Umowa rachunku bankowego została uregulowana przepisami art. 725 i nast. Kodeksu cywilnego (dalej jako kc). Zgodnie z art. 725 kc w ramach umowy rachunku bankowego bank zobowiązuje się względem posiadacza rachunku – na czas oznaczony lub nieoznaczony – do przechowywania jego środków pieniężnych, a jeżeli umowa zawiera zapis w tym przedmiocie, również do przeprowadzania na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych. Powyższe uzupełnia przepis art. 726 kc, wskazując, że bank jest uprawniony do obracania czasowo wolnymi środkami pieniężnymi klienta, zgromadzonymi na rachunku bankowym. Taka konstrukcja przepisów wskazuje na bliskość umowy rachunku bankowego do umowy przechowania nieprawidłowego. W przypadku tej umowy z kolei ustawodawca odsyła nas do przepisów o pożyczce. Przyjmuje się zatem, że omawiany rodzaj umowy należy traktować jako szczególny rodzaj umowy pożyczki, gdzie klient jest pożyczkodawcą, a bank pożyczkobiorcą.
Oparcie konstrukcji prawnej umowy rachunku bankowego na bazie umowy kredytowej (pożyczki) powoduje, że posiadacz rachunku, wpłacając pieniądze na rachunek bankowy do czasu wydania dyspozycji o ich wypłaceniu, traci ich własność na rzecz banku. Oznacza to, że bank może swobodnie obracać tymi pieniędzmi, bez konieczności zwracania się do klienta o zgodę na to. Co więcej, bank robi to we własnym imieniu, a więc wszelkie korzyści, jakie z tego osiągnie, są w całości jego własnością. Właściciel rachunku ma prawo jedynie do otrzymania zwrotu tej samej ilości pieniędzy, jaką wydał bankowi do dysponowania. Posiadacz rachunku nabywa zatem wobec banku wierzytelność o zwrot takiej samej sumy środków pieniężnych, ale nie tych samych banknotów, które wpłacił.
Powtarzając za Sądem Apelacyjnym w Łodzi z 9 stycznia 2018 roku (sygn. akt: I ACa 570/17), należy wskazać, że przechowywanie środków pieniężnych wpłaconych przez posiadacza rachunku, sprowadza się do stanu, w którym posiadacz rachunku – jako wierzyciel – aktualnie nie realizuje swojej wierzytelności, czyli nie wychodzi z roszczeniem o zapłatę należnych mu środków albo nie zleca dokonania przelewu międzybankowego. W przypadku zwrotu gotówki wierzytelność posiadacza rachunku wobec banku wygasa.
Uprawnienie banku do obracania środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku klienta
Przepis art. 726 kc jednoznacznie wskazuje na uprawnienie banku do obracania środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku bankowym. Zgodnie z tym unormowaniem bank może obracać czasowo wolne środki pieniężne zgromadzone na rachunku bankowym z obowiązkiem ich zwrotu w całości lub w części na każde żądanie, chyba że umowa uzależnia obowiązek zwrotu od wypowiedzenia.
Ustawodawca zezwala zatem bankom rozporządzać cudzymi pieniędzmi pod warunkiem, że noszą one charakter „czasowo wolnych”. Przez pojęcie czasowo wolnych środków pieniężnych należy rozumieć pieniądze, które zostały zewidencjonowane na rachunku bankowym, czyli faktycznie zostały na niego wpłacone i nie są aktualnie wykorzystywane przez posiadacza rachunku bankowego, tj. nie zostały objęte żadnym zleceniem o ich wypłatę lub przelew na inny rachunek.
Przyjmuje się, że bank, otrzymując środki posiadacza rachunku, nabywa własność wpłacanych znaków pieniężnych, dzięki czemu ma prawo swobodnie nimi obracać. Bank, jako posiadacz środków pieniężnych klienta, występuje nie jako „przechowawca”, ale jako quasi właściciel tych środków. Mimo posiadania „prawa własności” do wpłaconych pieniędzy należy pamiętać, że bank pozostaje dłużnikiem swojego klienta i na każde jego żądanie ma obowiązek dokonywać zwrotu środków. Nie ma przy tym znaczenia, czy umowa rachunku bankowego została zawarta na okres krótki, długi, czy bezterminowo. W każdym z tych przypadków bank ma prawo do obracania środkami klientów, przy jednoczesnym obowiązku bezzwłocznego ich zwrotu na żądanie. Jeśli zatem bank chciałby ograniczyć prawo klienta do żądania zwrotu pieniędzy zgromadzonych na swoim rachunku, powinien w umowie zastrzec szczególne klauzule ograniczające to uprawnienie.
Takie mechanizmy wprowadzane zostają wobec rachunków lokat terminowych oraz rachunków terminowych lokat oszczędnościowych. Instytucja finansowa może również zastrzec umownie obowiązek klienta do awizowania chęci rozporządzania środkami przechowywanymi na rachunku bankowym. Obowiązek awizowania żądania zwrotu może dotyczyć całości lub części środków, zależy to od rodzaju umowy. W każdym jednak wypadku taka czynność nie może być wiązana z wypowiedzeniem samej umowy rachunku.
Obowiązek zwrotu środków pieniężnych na żądanie klienta
Jak zostało wskazane wyżej, mimo że środki wpłacone na rachunek stają się własnością banku, to umowa rachunku bankowego zobowiązuje instytucję finansową do natychmiastowego wydawania pieniędzy klientowi na jego żądanie. Zaspokojenie wierzytelności posiadacza rachunku może odbyć się poprzez bezpośrednią wypłatę pieniędzy do jego rąk lub realizując jego dyspozycje rozliczeniowe, przekazując środki na rachunki obcych banków. Roszczenie posiadacza rachunku bankowego w przedmiocie zwrotu środków pieniężnych może obejmować każdą część zewidencjonowanych środków. Bank nie może ograniczyć prawa klienta do wypłaty środków żadnymi limitami, wskazując, że można wypłacać kwoty wyłącznie powyżej np. 100 zł lub nie niższe niż np. 5000 zł.
Treść art. 726 kc wskazuje, że jeżeli umowa nie uzależnia zwrotu środków zgromadzonych na rachunku bankowym od wypowiedzenia, bank jest obowiązany zwrócić je w całości lub części na każde żądanie posiadacza rachunku. Zobowiązanie to ma charakter bezterminowy, co z kolei oznacza, że zgodnie z art. 455 kc świadczenie powinno nastąpić niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Tym samym dokonanie wypłaty środków z rachunku bankowego na żądanie klienta powinno zostać spełnione natychmiast po wezwaniu, o ile jest to faktycznie możliwe. Jak wskazuje się w piśmiennictwie, powyższe jest wynikiem istoty zobowiązania do przechowywania środków pieniężnych na rachunku bankowym, przy którym występuje „oczekiwanie, że bank będzie stale utrzymywał odpowiednie pogotowie kasowe (zapas gotówki) umożliwiające mu wykonanie zobowiązania w każdym czasie” (por. A. Janiak, Umowa rachunku bankowego, s. 107).
Nieco inaczej wygląda sytuacja, w przypadku gdy umowa rachunku bankowego zawiera zapis o konieczności wypowiedzenia umowy w celu odzyskania wpłaconych na rachunek środków. Wypowiedzenie w tym wypadku nie oznacza jednak oświadczenia woli, którego skutkiem jest rozwiązanie bądź zmiana treści wiążącej strony umowy. Wypowiedzenie takie skutkuje tym, że bank staje się zobowiązany do zwrotu pieniędzy nie natychmiast po wydaniu żądania, lecz dopiero po upływie określonego terminu. Ustawa nie określa długości terminu, toteż musi on być za każdym razem jednoznacznie wskazywany w umowie. Celem zawierania w umowach klauzul wypowiadających jest dążenie banku do obniżenia pogotowia kasowego do niezbędnego minimum i zapewnienie sobie odpowiedniego czasu na przygotowanie wypłaty dużych sum.
Kiedy bank może odmówić wypłacenia środków klienta?
Jak wynika z art. 727 kc oraz art. 50 ust. 1 ustawy – Prawo bankowe, w niektórych sytuacjach bank może odmówić wypłacenia środków klientowi. Zazwyczaj wynika to z zapisów samej umowy rachunku bankowego, w których zawiera się postanowienia ograniczające swobodę dysponowania przez klienta środkami zgromadzonymi na rachunku bankowym. Takie ograniczenia w praktyce wiążą się z ustanowieniem przez posiadacza rachunku bankowego różnych zabezpieczeń na wierzytelności z rachunku bankowego, m.in. poprzez blokadę środków zgromadzonych na rachunku bankowym w przypadku dokonania transakcji bezgotówkowej czy zabezpieczenie akredytywy ustanowionej przez bank na zlecenie posiadacza rachunku.
Prócz umownych istnieją także ograniczenia wynikające z samego prawa. Będzie tak szczególnie w przypadkach przestępstw lub nawet podejrzeń o przestępstwo prania brudnych pieniędzy bądź finansowania terroryzmu. Blokadę na rachunku bankowym mogą dokonać również organy administracyjne w trakcie kontroli podatkowej lub celnej, a także komornik, prowadząc postępowanie egzekucyjne wobec posiadacza rachunku. Przez przepisy szczególne, które pozwalają bankowi na odmowę wykonania wypłaty środków, należy rozumieć przepisy o charakterze normatywnym, zawarte w aktach prawa powszechnie obowiązującego, tj. w Konstytucji RP, ustawie, ratyfikowanej umowie międzynarodowej oraz rozporządzeniu. Ograniczenia w tym zakresie nie mogą wynikać z regulaminu banku czy zarządzeń organów banku.
Brak zwrotu środków pieniężnych przez bank – jakie są tego konsekwencje?
Z uwagi na fakt, że środki pieniężne wpłacone na rachunek bankowy stają się własnością banku, ryzyko utraty tych środków nie może obciążać posiadacza rachunku bankowego. Bank, będąc dłużnikiem klienta, ponosi z tego tytułu pełną odpowiedzialność, zarówno za utratę pieniędzy, jak i za koszty ich ochrony. Nie ma przy tym znaczenia, czy utrata środków pieniężnych była przez bank zawiniona, czy nie. Bank nie może bronić się przed żądaniami wierzyciela wykazywaniem dochowania należytej staranności. Zgodnie z Uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2001 roku (sygn. akt: II CKN 344/00) „w odniesieniu do zwrotu środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym odpowiedzialność banku trwa aż do chwili, gdy nastąpi rzeczywiste spełnienie świadczenia, bowiem zobowiązanie banku do zwrotu wkładu ma charakter zobowiązania rezultatu, a nie starannego działania”. W wypadku zatem wypłaty pieniędzy do rąk osoby nieuprawnionej zobowiązanie banku istnieje nadal, a posiadacz rachunku może domagać się od banku wypłaty na jego rzecz.
Umowa rachunku bankowego – podsumowanie
Umowa rachunku bankowego swoją konstrukcją prawną przypomina umowę przechowania nieprawidłowego oraz pożyczki. Zgodnie z art. 725 kc bank zobowiązuje się względem posiadacza rachunku do przechowywania jego środków pieniężnych oraz jeżeli strony tak postanowią, do przeprowadzania na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych. Dodatkowo na mocy tej umowy bank może obracać wolne środki pieniężne zgromadzone na rachunku bankowym klienta, z obowiązkiem ich zwrotu na każde żądanie. Z uwagi na to, że po wpłaceniu środków na rachunek bank staje się właścicielem tych środków, ponosi on z tego tytułu pełną odpowiedzialność. Nie ma tutaj znaczenia, czy utrata środków pieniężnych była przez bank zawiniona.
