Bardzo dużo osób, które mieszkały i mieszkają na wsi, brały i biorą czynny udział w pracach związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, czy to własnego, współmałżonka, rodziców lub bliskich im osób. Niewiele z nich jednak orientuje się w możliwości zaliczenia tych okresów do stażu pracy oraz uzyskiwania w związku z tym wielu korzyści, takich jak nagrody jubileuszowe, prawo do wyższego świadczenia emerytalnego lub prawa do wyższej odprawy. Artykuł ma na celu wyjaśnienie, kto i w jakich okolicznościach może żądać, aby praca w gospodarstwie rolnym została zaliczona do stażu pracy.
Praca w gospodarstwie rolnym i staż pracy – definicje, uregulowania prawne
W celu unormowania sytuacji prawnej osób, które pracowały i pracują w indywidualnych gospodarstwach rolnych, 1 stycznia 1991 r. weszła w życie ustawa z dnia 20 lipca 1990 r. o wliczaniu okresów pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym do pracowniczego stażu pracy. Ten akt normatywny wskazuje, w jakich okolicznościach można zaliczyć okres pracy w gospodarstwie rolnym do pracowniczego stażu pracy, kto może z tego uprawnienia skorzystać, a także jakie organy wydają odpowiednie zaświadczenia potwierdzające fakt pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym.
Definicja gospodarstwa rolnego na przestrzeni lat wielokrotnie ulegała modyfikacjom, jednak jej aktualne brzmienie jest już powszechnie przyjęte – to grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Jest ona zawarta w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, w art. 55³.
Praca w indywidualnym gospodarstwie rolnym jest zatem traktowana na równi z pracą u innego pracodawcy, jeśli tylko przepisy prawa pracy dopuszczają taką sytuację w konkretnym zawodzie (jest to dopuszczalne np. w Karcie Nauczyciela).
Pojęcie stażu pracy nie ma swojej ustawowej definicji w ustawie o wliczaniu okresów pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym do pracowniczego stażu pracy ani też w Kodeksie pracy. Przyjmuje się zatem, że jest to łączny okres zatrudnienia, który ma wpływ na ustalanie uprawnień pracowniczych. Do stażu pracy wlicza się, przede wszystkim, okresy poprzedniego zatrudnienia, a także, zgodnie z omawianą ustawą, okresy pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym.
Czy praca w indywidualnym gospodarstwie rolnym zalicza się do stażu pracy?
Jeśli pracownik ma możliwość wliczenia okresu pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym (zostało to przewidziane przepisami prawa pracy), konieczne jest spełnienie dodatkowych wymogów co do samej pracy w takim gospodarstwie. Musi to być jedna ze wskazanych opcji:
- prowadzenie gospodarstwa rolnego lub praca w gospodarstwie rolnym prowadzonym przez współmałżonka;
- praca w gospodarstwie rolnym prowadzonym przez rodziców lub teściów, poprzedzająca objęcie tego gospodarstwa i rozpoczęcie jego prowadzenia osobiście lub ze współmałżonkiem – jednakże okresy pracy musiały przypadać przed 1 stycznia 1983 r. oraz po ukończeniu przez pracownika 16. roku życia;
- praca w indywidualnym gospodarstwie domowym w charakterze domownika, w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin – jednakże okresy pracy musiały przypadać po 31 grudnia 1982 r., po ukończeniu przez pracownika 16. roku życia.
Pierwsza możliwość, prowadzenie gospodarstwa rolnego, oznacza faktyczną pracę wykonywaną samodzielnie lub przy pomocy innych osób (rodziny, bliskich), na własny rachunek. Nie jest ograniczona żadnymi barierami czasowymi – nie jest istotne, kiedy ją podjęto, co różni ten okres pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym od dwóch pozostałych opcji. Praca może być wykonywana w ten sposób zarówno przez właściciela, jak i posiadacza. Posiadaczem, w rozumieniu Kodeksu cywilnego, jest ten, kto faktycznie włada nieruchomością, zatem nie tylko właściciel, lecz także na przykład najemca, dzierżawca, zastawnik, użytkownik. Co istotne, pod pojęciem faktycznej pracy mieści się nie tylko fizyczna praca na roli, lecz także proces organizowania pracy, zarządzania gospodarstwem, ustalania produkcji. Taka koncepcja została wypracowana w toku procesów sądowych, jest obecnie akceptowana i powszechnie stosowana w sprawach tego rodzaju.
Praca w gospodarstwie rolnym prowadzonym przez współmałżonka jest, jak wyżej, faktyczną pracą, którą wykonuje się w gospodarstwie prowadzonym przez małżonka pracownika. Bez znaczenia jest przy tym ustrój majątkowy małżonków – czy jest to wspólność, czy rozdzielność majątkowa.
Drugim okresem, który można wliczyć, jest praca w indywidualnym gospodarstwie rolnym prowadzonym przez rodziców lub teściów. Aby jednak móc zaliczyć ten okres do stażu pracy, należy łącznie spełnić następujące przesłanki:
- Praca w gospodarstwie rolnym prowadzonym przez rodziców lub teściów;
- Okresy tej pracy muszą przypadać w ściśle określonym terminie – przed 1 stycznia 1983 r.;
- Praca musiała być wykonywana po ukończeniu 16. roku życia;
- Po okresie pracy nastąpiło objęcie gospodarstwa rolnego;
- Po objęciu gospodarstwa nastąpiło jego prowadzenie, samodzielnie lub wspólnie ze współmałżonkiem.
Taka osoba, która pracowała, ukończywszy 16 lat, w gospodarstwie rolnym prowadzonym przez rodziców lub teściów, musiała następnie objąć to gospodarstwo – to znaczy rozpocząć samodzielnie lub wspólnie ze współmałżonkiem prowadzenie tego gospodarstwa rolnego, w charakterze właściciela. Zatem objąć gospodarstwo rolne można było w drodze między innymi dziedziczenia, przekazania gospodarstwa, darowizny, sprzedaży gospodarstwa przez rodziców lub teściów, umowy zamiany czy dożywocia (zobowiązania się do dostarczania właścicielowi – rodzicom lub teściom – środków utrzymania, opieki, w zamian za przeniesienie prawa własności gospodarstwa rolnego). Kwestia prowadzenia gospodarstwa rolnego jest analogiczna jak w pierwszym wypadku. Co istotne, utrwalone w sądownictwie jest stanowisko, że praca w gospodarstwie rodziców nie wymaga tego, by była wykonywana cały czas – dopuszczano możliwość podejmowania w tym okresie nauki w formie stacjonarnej, zaocznej, wieczorowej. Praca w gospodarstwie nie była jednak wykonywana, jeżeli pracownik uczył się w szkole, która była oddalona od miejsca zamieszkania na tyle, że wykluczała codzienny powrót do domu i wiązała się z mieszkaniem w innym mieście, w internacie, akademiku itp.
Trzecim okresem, który można wliczyć do pracowniczego stażu pracy, jest praca w gospodarstwie w charakterze domownika, w okresie po 31 grudnia 1982 r., czyli po objęciu rolników ubezpieczeniem społecznym. Pozostaje jednak do wyjaśnienia zagadnienie, kim jest domownik. Definicja, zgodnie z ustawą, znajduje się w innym akcie normatywnym – ustawie z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Domownikiem jest osoba bliska rolnikowi, która:
- ukończyła 16 lat;
- pozostaje z nim we wspólnym gospodarstwie domowym lub zamieszkuje na terenie jego gospodarstwa rolnego albo w bliskim sąsiedztwie;
- stale pracuje w tym gospodarstwie;
- nie jest związana z rolnikiem stosunkiem pracy.
Podobnie jak w przypadku pracy w gospodarstwie rolnym rodziców lub teściów, można w tym czasie kształcić się, z zastrzeżeniem, że domownik nie przeprowadzi się do innego miasta, a codziennie będzie wracał do gospodarstwa rolnego.
Wyjątkiem jest jednak sytuacja, gdy pracownik jest zatrudniony przez okres roku lub krócej niż rok – wówczas czas pracy w gospodarstwie rolnym nie wlicza się do stażu pracy, z którego wynikają uprawnienia związane z urlopem wypoczynkowym lub innymi uprawnieniami, o których mowa w dalszej części artykułu.
Praca w gospodarstwie rolnym – co zrobić, aby otrzymać zaświadczenie?
Uprawnionym do wydania zaświadczenia o pracy w gospodarstwie rolnym jest urząd gminy właściwy ze względu na miejsce wykonywania pracy. Zaświadczenie wydaje się na podstawie posiadanych przez urząd dokumentów – jeśli nie budzą one wątpliwości, zaświadczenie powinno zostać wydane niezwłocznie, nie później niż w terminie 7 dni. Do dowodów, które pozwolą na udokumentowanie pracy w gospodarstwie rolnym, należą: księgi podatkowe, rejestry gruntów, ewidencja wojskowa – jeśli odroczono w niej obowiązek wojskowy z uwagi na prowadzenie gospodarstwa, dokumentacja ubezpieczenia społecznego, majątkowego. Jeśli brak jest danych – urząd zawiadamia o tym wnioskującego oraz wzywa do przedstawienia dokumentów.
Sytuacją wyjątkową jest potwierdzenie pracy w gospodarstwie rolnym zeznaniami świadków, gdyż prymat w tym przedmiocie wiodą dokumenty urzędowe. Świadkowie mogą zostać dopuszczeni tylko wtedy, gdy w urzędzie gminy, w którego właściwości pracowano w gospodarstwie rolnym, brak jest jakiejkolwiek dokumentacji potwierdzającej ten fakt. Przewidziano także szczegółowe wymogi dotyczące samych świadków – muszą to być co najmniej 2 osoby, które zamieszkiwały na terenie, na którym położone jest gospodarstwo rolne, w czasie, gdy pracował tam wnioskodawca. W praktyce zeznania te zostają najczęściej odebrane przez pracownika urzędu gminy.
Jakie uprawnienia przysługują za staż pracy?
Staż pracy ma wpływ na następujące uprawnienia pracownika:
- prawo do urlopu,
- prawo do emerytury,
- prawo do nagrody jubileuszowej,
- prawo do odprawy.
Wliczanie dodatkowych okresów pracy w gospodarstwie rolnym może umożliwić dużo wcześniejsze uzyskanie prawa do emerytury lub do nagrody jubileuszowej w większym wymiarze niż jedynie z uwagi na bycie zatrudnionym w charakterze pracownika. W ten sposób można znacznie zwiększyć uprawnienia pracownicze, zarówno pod względem finansowym, jak i możliwości wcześniejszego uzyskania prawa do emerytury.
Czy pracodawca może odmówić wliczenia pracy w gospodarstwie rolnym do stażu pracy?
Nawet jeśli pracownik posiada zaświadczenie z urzędu gminy, które potwierdza fakt pracy w gospodarstwie rolnym, to pracodawca ma prawo sprawdzić, czy zostały spełnione ustawowe wymogi, jak również, czy w danej pracy przepisy uprawniają pracownika do skorzystania z możliwości wliczenia okresów pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym do pracowniczego stażu pracy. Pracodawca może nie przyznać uprawnienia wynikającego ze stażu pracy, jeśli zaneguje prawidłowość zaświadczenia, zwłaszcza, gdy dysponuje dowodami wskazującymi odmienny stan faktyczny. Pracodawca może także zwrócić się do urzędu gminy o zweryfikowanie wystawionego zaświadczenia z posiadanymi przez niego dokumentami.
Pracownik ma jednak prawo do sądowego dochodzenia swoich żądań. Wówczas powinien wytoczyć, przed sądem pracy, powództwo o uznanie jego roszczeń do określonych uprawnień pracowniczych.
Podsumowując, okresy wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym w niektórych przypadkach należy zaliczyć do stażu pracy na podstawie którego pracownikowi przysługują różne uprawnienia wynikające z przepisów. Konieczna jest jednak weryfikacja, czy zostały spełnione dodatkowe warunki. Pracownik taki powinien dostarczyć również odpowiednie zaświadczenie potwierdzające wykonywanie pracy w gospodarstwie rolnym.
