Transakcja przekazania przedsiębiorstwa - forma prawna czynności

Przedsiębiorstwo jako zorganizowana całość może być przedmiotem różnych czynności prawnych, w tym umowy sprzedaży czy umowy darowizny. Warto zatem pochylić się nad kwestią formy prawnej, w jakiej transakcja przekazania przedsiębiorstwa powinna zostać zawarta. Szczegóły tego zagadnienia prezentujemy poniżej.

Czynność prawna obejmująca przedsiębiorstwo

W celu omówienia przedmiotowego zagadnienia konieczne jest sięgnięcie do regulacji Kodeksu cywilnego. W pierwszej kolejności wskażmy, że na mocy art. 55¹ kc przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. Przepis ten zawiera również szczegółowe omówienie, jakie elementy wchodzą w skład przedsiębiorstwa:

1. oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa);
2. własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;
3. prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości bądź ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych;
4. wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;
5. koncesje, licencje i zezwolenia;
6. patenty i inne prawa własności przemysłowej;
7. majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;
8. tajemnice przedsiębiorstwa;
9. księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Ponadto w kontekście rozpatrywanego zagadnienia należy również zwrócić uwagę na treść art. 55² kc, który podaje, że czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo obejmuje wszystko, co wchodzi w skład przedsiębiorstwa, chyba że co innego wynika z treści czynności prawnej albo z przepisów szczególnych.

Warto jednak zaznaczyć, że aby mówić o transakcji przekazania przedsiębiorstwa, nie jest konieczne, aby absolutnie wszystkie elementy zostały zbyte na rzecz nabywcy. Jak możemy przeczytać w wyroku SA w Łodzi z 7 lutego 2020 roku, I ACa 220/19 art. 55(2), kc ustanawia domniemanie, że nabycie przedsiębiorstwa obejmuje wszystko, co wchodzi w jego skład z takimi tylko wyłączeniami, jakie wynikają z treści czynności prawnej albo z przepisów szczególnych. 

W treści samej umowy zbycia przedsiębiorstwa nie muszą być nawet zatem wymienione wszystkie składniki wchodzące w jego skład, aby weszły one do majątku nabywcy. Konieczne jest natomiast jedynie wyraźne wskazanie tych składników przedsiębiorstwa, które wolą stron zostają wyłączone z czynności prawnej.

Co równie ważne, o zbyciu przedsiębiorstwa – a tym samym o jego dalszym bycie – można mówić w razie przeniesienia składników umożliwiających kontynuowanie przez nabywcę działalności gospodarczej realizowanej przed zbyciem.

To oznacza, że w przypadku przekazania przedsiębiorstwa możliwe jest wyłączenie z masy majątkowej pewnych składników, jednakże swoboda w wyłączeniu tych poszczególnych składników nie może iść tak daleko, aby zakres wyłączeń przekreślił istotę samego przedsiębiorstwa. W doktrynie oraz orzecznictwie podkreśla się zatem, że zbycie przedsiębiorstwa powinno obejmować co najmniej te składniki, które determinują funkcje spełniane przez przedsiębiorstwo. 

Jak wskazuje NSA w wyroku z 27 marca 2013 roku (II FSK 1896/11), dopuszczalne jest wyłączenie z transakcji zbycia przedsiębiorstwa pewnych elementów, także wymienionych expressis verbis w art. 55¹ kc, a mimo to czynność prawna może być uznana za mającą za przedmiot przedsiębiorstwo. Zakres wyłączeń poszczególnych składników nie może jednak być na tyle szeroki, aby przekreślił istotę przedsiębiorstwa.

Przykład 1.

Podatnik prowadzący przedsiębiorstwo budowlane przekazał je w drodze darowizny córce. W swoim majątku pozostawił jedynie laptopa. Takie wyłączenie pojedynczego składnika majątku nie przekreśla uznania, że przedmiotem umowy darowizny było przedsiębiorstwo jako zorganizowana całość.

Przykład 2. 

Podatnik prowadzący przedsiębiorstwo budowlane przekazał je w drodze darowizny córce. W swoim majątku pozostawił jednak wszystkie maszyny budowlane. W tym wypadku nie można zatem uznać, że transakcja obejmuje przedsiębiorstwo, ponieważ przekazana masa majątkowa nie jest funkcjonalnie powiązana, aby można było uznać, że doszło do zbycia przedsiębiorstwa jako całości.

Transakcja przekazania przedsiębiorstwa - forma prawna

W kontekście tytułowego zagadnienia należy sięgnąć do treści art. 75¹ kc, który podaje, że zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z notarialnie poświadczonymi podpisami. Przepis stosuje się odpowiednio w wypadku wydzierżawienia przedsiębiorstwa lub ustanowienia na nim użytkowania.

Powyższe przepisy nie uchybiają przepisom o formie czynności prawnych dotyczących nieruchomości.

To oznacza, że transakcja przekazania przedsiębiorstwa musi być dokonana w formie pisemnej z notarialnie poświadczonymi podpisami. Jeżeli natomiast w skład przekazywanego przedsiębiorstwa wchodzą nieruchomości, to należy dla całej transakcji zachować formę aktu notarialnego (w doktrynie można również spotkać pogląd, że dopuszczalne w tym zakresie jest sporządzenie dwóch dokumentów osobno dla nieruchomości i osobno dla pozostałych składników przedsiębiorstwa).

Przykład 3.

Podatnik postanowił sprzedać całe swoje przedsiębiorstwo i w tym zakresie zostały spisane 2 umowy:

• umowa sprzedaży nieruchomości w formie aktu notarialnego,
• umowa sprzedaży pozostałych składników w formie pisemnej z notarialnie poświadczonymi podpisami.

Taka forma przekazania przedsiębiorstwa powinna zostać potraktowana jako prawnie dopuszczalna.

Podkreślenia wymaga, że ta szczególna forma dotyczy przedsiębiorstwa jako całości, a nie jego poszczególnych składników. Przykładowo, jeżeli dochodzi do umowy sprzedaży maszyny stanowiącej środek trwały w firmie, to nie ma potrzeby zachowania formy pisemnej z notarialnie poświadczonymi podpisami.

Na koniec warto wskazać, że w przypadku niezachowania formy pisemnej z notarialnie poświadczonymi podpisami transakcja zbycia przedsiębiorstwa jest nieważna.

Mając zatem powyższe wyjaśnienia na uwadze, należy zaznaczyć, że regulacje kc w sposób szczegółowy określają formę przekazania przedsiębiorstwa i jednocześnie wskazują na skutki niezachowania właściwej formy sporządzenia umowy.