Artystyczna działalność zarobkowa może być wykonywana w różnych formach prawnych, z którymi Ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2021 r. poz. 423 ze zm.) wiąże odmienne zasady podlegania tym ubezpieczeniom. Jak wyglądają ubezpieczenia w ZUS-ie osoby wykonującej umowę o dzieło artystyczne? Wyjaśniamy!
Artyści w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych
Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych obejmuje swoimi regulacjami w szczególności artystów, czyli – w rozumieniu art. 8 ust. 8 tej ustawy – osoby wykonujące zarobkowo działalność artystyczną w dziedzinie sztuki aktorskiej i estradowej, reżyserii teatralnej i estradowej, sztuki tanecznej i cyrkowej oraz w dziedzinie dyrygentury, wokalistyki, instrumentalistyki, kostiumografii, scenografii, a także w dziedzinie produkcji audiowizualnej reżyserów, scenarzystów, operatorów obrazu i dźwięku, montażystów i kaskaderów.
Warunkiem powstania obowiązku ubezpieczenia społecznego z tytułu wykonywania działalności artystycznej jest decyzja Komisji do spraw Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców działającej przy ministrze właściwym do spraw kultury, uznająca działalność prowadzoną przez osobę zainteresowaną za działalność artystyczną. Po uzyskaniu decyzji Komisji osoba wykonująca tę działalność może zgłosić się do ubezpieczeń społecznych z tego właśnie tytułu.
Omawiana decyzja ma charakter deklaratywny (tzn. jedynie stwierdza określony stan, istniejący niezależnie od wydania tej decyzji), jednak bez niej organ rentowy nie może przyjąć do ubezpieczenia zgłoszenia prowadzenia działalności artystycznej, gdyż nie ma on odpowiednich kompetencji ani instrumentów do dokonania oceny, czy określona działalność zawodowa ma charakter artystyczny (por. wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 1 października 2019 roku, I UK 192/18).
Cechy umowy o dzieło artystyczne
Odróżnienie umowy o dzieło (art. 627 Kodeksu cywilnego) od umowy zlecenia, a szerzej, umowy o świadczenie usług (art. 750 Kodeksu cywilnego) w praktyce bywa trudne. W pierwszym przypadku przedmiotem umowy jest osiągnięcie przez przyjmującego zamówienie określonego rezultatu ludzkiej pracy, zaś w drugim chodzi tylko o sumę czynności faktycznych lub prawnych, które powinny jednak zostać wykonane z należytą starannością. Dzieło musi mieć z góry przewidywalne i możliwe do osiągnięcia parametry oraz istnieć w postaci postrzegalnej, pozwalającej nie tylko odróżnić je od innych przedmiotów, ale i uchwycić istotę osiągniętego rezultatu.
Wykonanie dzieła polega najczęściej na:
- wytworzeniu rzeczy;
- zmianie rzeczy już istniejącej;
- naprawieniu rzeczy;
- przerobieniu rzeczy;
- uzupełnieniu albo rozbudowie rzeczy;
- połączeniu rzeczy z innymi rzeczami;
- dodaniu części składowych.
Rezultat umowy o dzieło w tym dzieło artystyczne powinien mieć byt samoistny, obiektywnie osiągalny i pewny. Nie powinno być uznane za dzieło coś, co nie odróżnia się w żaden sposób od innych występujących na danym rynku rezultatów pracy, gdyż wówczas zatraciłoby swój indywidualny charakter. Dzieło powinno być wyrazem kreatywności i umiejętności autora. Natomiast w ramach umów o świadczenie usług zleceniobiorca wykonuje powtarzalne, odtwórcze czynności, bądź wykonuje te czynności w sposób ciągły lub zespołowy. To skłania do wniosku, że aktywność artystyczna może być prowadzona w pierwszym rzędzie w ramach umowy o dzieło.
Jednak nie każdy przejaw działalności artystycznej będzie automatycznie kwalifikowany jako przedmiot umowy o dzieło – będzie to zależało często od pewnych trudnych do uchwycenia niuansów. Widać to na przykładzie działalności translatorskiej.
W wyroku z 2 czerwca 2017 roku, III UK 147/16, Sąd Najwyższy – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych stwierdził: W przypadku tłumaczenia tekstu dotyczącego określonego i zindywidualizowanego koncertu rodzaj powierzonej pracy powoduje uzgodnienie istotnych parametrów dzieła. Chodzi tu o skonkretyzowane działanie jednej osoby, która dysponuje określoną warstwą tematyczną, działa w tym obszarze jednorazowo, posiada przymioty, które skłaniają do wyboru tej osoby w celu wykonania dzieła. Umowa zakłada swobodną realizację, bez narzuconych reguł, a co ważne bez konieczności realizacji poleceń zamawiającego. Nie ma tu swoistego autonomicznego podporządkowania, jakie może występować w innych umowach o świadczenie usług (np. miejsce i czas wykonania zadania). Powyższe przesłanki w tym wypadku uzasadniają przyjęcie wyjątku od reguły, że dana praca nie została objęta przymusem ubezpieczenia społecznego. Występują bowiem w sprawie czytelne i postrzegalne kryteria dzieła, pozwalające nie tylko odróżnić je od innych przedmiotów, ale i uchwycić istotę osiągniętego rezultatu.
Dla porównania, w wyroku Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 6 kwietnia 2011 roku, II UK 315/10, wyrażono następujące stanowisko: Zakład Ubezpieczeń Społecznych może – wbrew nazwie umowy – zakwalifikować pracę tłumacza języka obcego (angielskiego) jako umowę o świadczenie usług (a nie umowę o dzieło), gdy oparta jest na długookresowym zatrudnieniu i polega na powtarzalnym wykonywaniu tłumaczeń dokumentów związanych z bieżącą (branżową) działalnością firmy, za stałym (miesięcznym) wynagrodzeniem.
Warto zauważyć, że aktywność w dziedzinach artystycznych – szczególnie gdy mamy do czynienia z powtarzalnym wykonywaniem określonego dzieła (działalnością odtwórczą) – może być kwalifikowana nie jako dzieło, lecz jako przedmiot umowy o świadczenie usług.
Ryzyko zakwestionowania przez ZUS charakteru umowy
Jeżeli artysta wykonuje umowę nazwaną „umową o dzieło”, a ZUS stwierdzi (uzna), że jest to faktycznie umowa zlecenie albo umowa o świadczenie usług, może objąć artystę ubezpieczeniami. W konsekwencji ZUS może zażądać opłacenia składek od tej umowy.
Zamiar nadania umowie cech umowy o dzieło, w aspekcie uniknięcia obowiązku ubezpieczenia społecznego, obliguje do staranności i indywidualności przy określeniu parametrów dzieła, tak by uchwycić istotę tego działania. Z drugiej strony wskazuje się, że każdy podmiot organizujący systematyczne wydarzenia kulturalne, w imię dobrych praktyk i obyczajów, powinien dążyć do objęcia wykonawcy ochroną ubezpieczeniową, w szczególności dotyczyć to powinno jednostek budżetowych, samorządowych, by w ten sposób zachęcać także inne podmioty do identycznych rozwiązań w dziedzinie ubezpieczenia społecznego.
O ile umowa o dzieło (w tym dzieło artystyczne) nie stanowi tytułu do objęcia wykonawcy dzieła ubezpieczeniami społecznymi, to sama działalność artystyczna może być takim tytułem w okolicznościach opisanych na wstępie.
Warto na koniec odnotować, że rząd prowadzi prace nad projektem ustawy o uprawnieniach artysty zawodowego, która – w zamierzeniu twórców projektu – ma zapewnić najsłabiej zarabiającym twórcom minimum bezpieczeństwa socjalnego w postaci dostępu do ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych. Służyć temu ma Fundusz Wsparcia Artystów Zawodowych, którego głównym celem będzie finansowanie dopłat do ubezpieczeń społecznych artystów o najniższych dochodach.
