Dokonanie czynności prawnej w prawidłowej formie warunkuje jej skuteczność i ważność. Polskie prawo cywilne wskazuje na kilka form, które niekiedy są dedykowane tylko określonym rodzajom czynności. Czy ustne porozumienia stron mogą być w ogóle skuteczne przy zawieraniu umowy lub zmianie treści już obowiązującego kontraktu?
Formy czynności prawnych
Przez formę czynności prawnych powinniśmy rozumieć sposób, w jaki dana czynność zostanie dokonana – najczęściej odnosi się to do sposobu złożenia oświadczenia woli każdej ze stron przy zawieraniu danej umowy. Forma czynności prawnych wpływa na ważność i skuteczność danej czynności. Ustawodawca wskazuje, w jakich sytuacjach która z form będzie wiążąca, a która nie wystarczy do skutecznego zaciągnięcia zobowiązania.
Co do zasady Kodeks cywilny rozróżnia trzy podstawowe formy czynności prawnych:
- pisemną – do zachowania pisemnej formy czynności prawnej wystarcza złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Do zawarcia umowy wystarcza wymiana dokumentów obejmujących treść oświadczeń woli, z których każdy jest podpisany przez jedną ze stron, lub dokumentów, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany,
- elektroniczną – do zachowania elektronicznej formy czynności prawnej wystarcza złożenie oświadczenia woli w postaci elektronicznej i opatrzenie go kwalifikowanym podpisem elektronicznym. Oświadczenie woli złożone w formie elektronicznej jest równoważne z oświadczeniem woli złożonym w formie pisemnej,
- dokumentową – do zachowania dokumentowej formy czynności prawnej wystarcza złożenie oświadczenia woli w postaci dokumentu w sposób umożliwiający ustalenie osoby składającej oświadczenie. Dokumentem jest nośnik informacji umożliwiający zapoznanie się z jej treścią.
Oprócz powyższych form prawo cywilne wskazuje także na formę notarialną, z podpisami urzędowo (notarialnie) poświadczonymi oraz z datą pewną.
Ustna forma czynności prawnej
Tak naprawdę ustne porozumienia stron nie zostały zawarte w żadnym konkretnym przepisie. Wynika ona jednak z praktyki oraz tego, że część umów nie posiada swojej minimalnej formy nakazanej przez ustawodawcę. Zgodnie z treścią art. 60 Kodeksu cywilnego, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli). Z powyższego wynika zatem, że jeśli ustawodawca nie przewiduje względem danej czynności prawnej obowiązku zachowania konkretnej formy, to dopuszczalne jest skorzystanie z formy ustnej.
Pamiętajmy, że oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że można było zapoznać się z jego treścią. Odwołanie takiego oświadczenia jest skuteczne, jeżeli dotarło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej. Forma ustna jest niestety problematyczna, zwłaszcza gdy strony danej czynności prawnej popadną w konflikt. W takiej sytuacji bardzo trudno jest wykazać, jakie były dokładne prawa i obowiązki każdego z kontrahentów, a także jakie ustalenia obowiązywały strony umowy. Aby przeciwdziałać takim zdarzeniom, wykorzystywanie formy ustnej powinno odbywać się przy udziale świadków lub być utrwalane przy pomocy dyktafonu lub nagrania filmowego. Oczywiście najlepszym rozwiązaniem będzie jednak zachowanie co najmniej zwykłej formy pisemnej.
Art. 60 kc wyraża zasadę swobody wyboru formy oświadczenia woli. Jeżeli ustawa nie zastrzega inaczej, wola podmiotu prawa cywilnego może być wyrażona przez dowolne działanie i w dowolnej formie (także per facta concludentia, tj. w sposób dorozumiany). Zachowanie podmiotu prawa cywilnego może być uznane za konkludentne złożenie oświadczenia woli, jeśli na podstawie całokształtu okoliczności, w jakich zachowanie to miało miejsce, można określić skutki prawne, które zachowanie to miało wywołać.
Ustne porozumienia stron na przykładach
Porozumienie stron w formie ustnej może poprzedzać każdą inną formę, nie musi więc od razu oznaczać zaciągnięcia jakiegokolwiek zobowiązania. Aby doszło do zawarcia umowy w formie ustnej, muszą zostać spełnione dwa podstawowe warunki:
- przepisy pozwalają, aby dana umowa została zawarta w formie ustnej, tj. nie przewidują innej formy szczególnej dla danej czynności prawnej,
- strony danej czynności muszą świadomie i swobodnie wyrazić wolę zaciągnięcia zobowiązania – luźna rozmowa na temat możliwości zawarcia umowy nie może być traktowana jako podpisanie kontraktu.
Przykład 1.
Jan zamierza kupić nieruchomość od Ewy. W związku z tym, iż są od lat dobrymi przyjaciółmi, zdecydowali, że wszystkie formalności załatwią ustnie, bez konieczności wizyty w kancelarii notarialnej. Na początku kwietnia 2022 roku Jan przelał Ewie pieniądze za zakup tej nieruchomości, zaś ona udostępniła mu klucze do mieszkania i zabrała z niego wszystkie swoje rzeczy. Pomimo iż Jan faktycznie zamieszkał w lokalu, to pod względem prawnym jego właścicielką jest nadal Ewa. Ustawodawca zastrzegł bowiem, że transakcje obejmujące sprzedaż jakichkolwiek nieruchomości muszą bezwzględnie przybierać formę aktu notarialnego. Ustna umowa pomiędzy Janem i Ewą jest więc z mocy samego prawa nieważna i bezskuteczna, nawet jeśli cena za mieszkanie została już zapłacona, a nieruchomość wydana w posiadanie mężczyzny.
Przykład 2.
Michał i Karolina są przyjaciółmi i mają do siebie pełne zaufanie. Mężczyzna chciałby, aby Karolina wykonała dla niego projekt ogrodu – kobieta zajmuje się tym zawodowo. Michał nie chce jednak zawierać żadnej umowy, ponieważ wystarczą mu ustalenia poczynione z przyjaciółką, oczywiście zamierza jednak zapłacić jej stosowne wynagrodzenie za wykonaną pracę. W tej sytuacji możemy stwierdzić, że doszło do zawarcia umowy o dzieło w formie ustnej – tego rodzaju zobowiązanie nie musi być zawierane w formie pisemnej (ustawodawca pozwala stronom na wybór dowolnej formy czynności prawnej).
Przykład 3.
Karol i Piotr zawarli umowę o dzieło w formie pisemnej – w jej treści przewidzieli jednak, że każda ze stron może zmienić treść zobowiązania także w formie ustnej. Po upływie miesiąca od dnia rozpoczęcia prac przez Piotra Karol postanowił zmienić część swojego zamówienia – złożył stosowne ustne oświadczenie względem Piotra. Taka zmiana będzie wiążąca, jednak jeśli dojdzie do sporu pomiędzy stronami, to Karol będzie musiał wykazać, że zmodyfikował umowę w formie ustnej – jeśli tego nie udowodni (np. nagraniem lub zeznaniem świadka), wówczas wiążące będą pisemne ustalenia stron.
Przykład 4.
Magda i Weronika zawarły umowę leasingu – ustawa wymaga w tym zakresie zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. W treści swojego zobowiązania kobiety wskazały, że mogą zmieniać swoje wzajemne obowiązki także w formie ustnej. Magda po 2 miesiącach obowiązywania przedmiotowej umowy zadzwoniła do Weroniki i przy świadku oświadczyła, że zmienia zakres kilku swoich obowiązków. Taka modyfikacja nie jest jednak wiążąca, ponieważ ustawodawca wymaga dla umowy leasingu co najmniej zwykłej formy pisemnej – dotyczy to więc także i zmian wprowadzanych do takiego kontraktu. Zapis umowny pozwalający modyfikować leasing w formie ustnej jest nieważny i nieskuteczny. Magda nie wprowadziła więc żadnych zmian do istniejącej umowy.
Podsumowując, ustne porozumienia stron mogą kształtować całkowicie nowe zobowiązania, jak i modyfikować te już istniejące. Aby forma ustna danej czynności prawnej była skuteczna i wiążąca, musi być dozwolona przez obowiązujące przepisy, tj. dla danej umowy nie może istnieć zastrzeżenie innej formy prawnej. Dodatkowo ustne oświadczenie woli powinno być wyrażone świadomie i swobodnie przez każdą ze stron zobowiązania. Ustne formy czynności prawnych są jednak problematyczne pod względem kwestii dowodowych.
