Oświadczenia woli składane są, jak sama nazwa wskazuje, dobrowolnie, bez przymusu. Składane wobec osoby trzeciej są wyrazem konsensusu – zdarzeniem, które powoduje powstanie pewnego stosunku prawnego między stronami. Niekiedy jednak druga strona umowy mimo wcześniejszych ustaleń odmawia złożenia takiego oświadczenia, co skutkuje niezawarciem umowy. Prawo cywilne dopuszcza możliwość zastąpienia oświadczenia drugiej strony poprzez wyrok ustalający, że takie oświadczenie winno zostać złożone. Odpowiedź, czym jest zastępcze oświadczenie woli i jak prawidłowo skonstruować pozew, znajduje się w artykule.
Zastępcze oświadczenie woli
Zgodnie z art. 64 Kodeksu cywilnego prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie.
Jak wskazuje Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 22 września 2017 roku, I ACa 207/17: „Przepis art. 64 k.c. nie jest samoistną podstawą dla kreowania obowiązku złożenia oznaczonego oświadczenia woli. Stanowi on jedynie podstawę do stwierdzenia przez sąd, że dłużnik ma obowiązek złożenia oświadczenia woli. Innymi słowy, przepis art. 64 k.c. określa jedynie skutki prawne wynikające ze stwierdzenia istnienia takiego obowiązku, którego źródłem muszą być jednak określone, istniejące stosunki prawne, a których zbadanie i ocena jest obowiązkiem sądu uwzględniającego powództwo na podstawie tego przepisu. Zobowiązanie do złożenia stosownego oświadczenia woli może wynikać ze źródeł o różnym charakterze, a więc zarówno z ustawy, jak i z ważnej czynności prawnej. Wśród czynności prawnych kreujących obowiązek złożenia oznaczonego oświadczenia woli podstawowe znaczenie odgrywa umowa przedwstępna (art. 389–390 k.c.), ale w grę mogą wchodzić także inne umowy, np. umowa obligacyjna zobowiązująca do dokonania czynności rozporządzającej, w szczególności do przeniesienia własności (art. 155–158 k.c.), umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie (przewidująca obowiązek zwrotnego przeniesienia własności przedmiotu zabezpieczenia), umowa opcji itp. Zanim jednak dojdzie do wydania przez sąd orzeczenia nakazującego złożenie oświadczenia woli w toku postępowania należy sprawdzić, czy pozwany rzeczywiście ma obowiązek złożyć oświadczenie woli i jakiej ma być ono treści. Orzeczenie sądowe musi znaleźć swoje oparcie w przepisach prawa materialnego. Ma ono charakter konstytutywny i zastępuje formę szczególną wymaganą przez przepisy prawa dla zastępowanego oświadczenia woli”.
Innymi słowy, art. 64 Kodeksu cywilnego nie stanowi samoistnej podstawy obowiązku złożenia oznaczonego oświadczenia woli, stwarza jedynie możliwość przymusowej realizacji tego obowiązku wynikającego z innych źródeł i określa skutki prawne wynikające ze stwierdzenia jego istnienia. Zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli może wynikać z ważnej czynności prawnej lub innego źródła zobowiązania, w tym przepisów ustawy.
Sąd orzekający, uwzględniając powództwo, stwierdza na podstawie art. 64 Kodeksu cywilnego obowiązek pozwanego do złożenia oświadczenia woli oznaczonej treści i jego skutek polegać będzie na powstaniu fikcji prawnej, że z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia oświadczenie woli tej treści zostało przez tę stronę złożone. Wówczas prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje tylko to oświadczenie.
Niejako najczęściej pojawiającym się przypadkiem orzeczeń zastępujących oświadczenia woli jest zawarcie umowy przyrzeczonej w wykonaniu umowy przedwstępnej.
W sprawie, w której uprawniony na podstawie art. 390 § 2 Kodeksu cywilnego w związku z art. 64 Kodeksu cywilnego domaga się złożenia przez pozwanego oświadczenia woli kreującego zarazem umowę przyrzeczoną, żądanie to musi obejmować treść oświadczenia, jakiego powód oczekuje i domaga się od pozwanego, musi nadto pozostawać w zgodzie z treścią umowy przedwstępnej i obejmować postanowienia dotyczące umowy przyrzeczonej. Dopiero bowiem takie oświadczenie woli pozwanego prowadzi do założonego przez powoda skutku w postaci zawarcia umowy przyrzeczonej. Tak sformułowane żądanie powoda wyznacza także zakres rozpoznania sprawy przez sąd. Ingerencja sądu w treść tego żądania możliwa jest w przypadku, gdy odpowiada ono treści umowy przedwstępnej, a jedynie jest sformułowane w sposób niejasny czy nieprecyzyjny.
W pewnych sytuacjach orzeczenie zastępujące umowę przyrzeczoną może nie pokrywać się ściśle z treścią poszczególnych postanowień umowy przedwstępnej; w postępowaniu sądowym, którego przedmiotem jest realizacja roszczenia o zawarcie umowy przyrzeczonej, sąd ustala bowiem treść tej umowy nie tylko na podstawie postanowień zawartych w umowie przedwstępnej, lecz także uzupełnia jej treść postanowieniami wynikającymi z przepisów dyspozytywnych, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów, a także postanowieniami wynikającymi z obowiązującego stanu prawnego i rezultatów wykładni postanowień umowy przedwstępnej z uwzględnieniem zasad wynikających z art. 65 Kodeksu cywilnego.
Wymagania pozwu
Pozew obejmujący zastępcze oświadczenie woli powinien czynić zadość wszelkim wymaganiom określonym w Kodeksie cywilnym.
Przede wszystkim jako pierwsze pismo w sprawie, wszczynające postępowanie musi zawierać:
- oznaczenie sądu, do którego jest skierowane;
- imiona i nazwiska lub nazwy stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników, adres do doręczeń, numer PESEL lub NIP powoda i pozwanego;
- oznaczenie rodzaju pisma;
- osnowę wniosku lub oświadczenia;
- w przypadku gdy jest to konieczne do rozstrzygnięcia co do wniosku lub oświadczenia – wskazanie faktów, na których strona opiera swój wniosek lub oświadczenie oraz wskazanie dowodu na wykazanie każdego z tych faktów;
- podpis strony albo jej przedstawiciela ustawowego lub pełnomocnika;
- wymienienie załączników.
Ponadto pozew powinien zawierać informację o podjęciu próby polubownego rozwiązania sporu przed wytoczeniem powództwa oraz wskazanie daty wymagalności roszczenia.
Jednym z najistotniejszych składników jest tzw. osnowa pisma (pozwu), która określa, czego domaga się strona występująca z powództwem.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 23 czerwca 2015 roku, VI ACa 1260/14: „W sprawie, w której uprawniony domaga się złożenia przez pozwanego oświadczenia woli kreującego zarazem umowę czy stanowiącego jej składnik żądanie to musi obejmować treść oświadczenia, jakiego powód oczekuje i domaga się od pozwanego. Jeżeli orzeczenie sądu ma zastępować to oświadczenie zgodnie z art. 64 k.c., to musi ono przybrać formę właściwego oświadczenia”.
Zatem w treści żądania pozwu powód musi wskazać, czego się domaga od pozwanego, w tym dokładnie określić treść oświadczenia woli, jakie pozwany powinien złożyć przed wytoczeniem powództwa.
W przypadku oświadczenia woli dotyczącego zawierania umowy przyrzeczonej stanowiącej wykonanie umowy przedwstępnej sprzedaży nieruchomości, treść oświadczenia woli (żądanie pozwu) powinna brzmieć:
„Wnoszę o stwierdzenie przez Sąd obowiązku pozwanego polegającego na złożeniu oznaczonego oświadczenia woli, tj. stwierdzeniu, iż pozwany przeniósł na powoda własność nieruchomości położonej w […] przy ul. […], dla której Sąd Rejonowy w […], […] Wydział Ksiąg Wieczystych, prowadzi księgę wieczystą nr […]., za cenę sprzedaży […]”.
W przypadku gdy druga strona umowy nie chce zawrzeć umowy przyrzeczonej sprzedaży rzeczy ruchomych, żądanie pozwu powinno brzmieć:
„Wnoszę o zobowiązanie pozwanego(-nej) […] do złożenia oświadczenia woli, że pozwany(-na) kupuje od powoda własność ruchomości:
- samochód marki: […] o numerze rejestracyjnym […] za cenę […] zł,
- przyczepkę samochodową marki: […] o numerze rejestracyjnym […] za cenę […] zł”.
W przypadku określania treści zastępczego oświadczenia woli przy sprzedaży nieruchomości czy też rzeczy ruchomych należy dokładnie określić przedmiotową nieruchomość, np. poprzez wskazanie numeru księgi wieczystej czy też rzecz ruchomą, np. poprzez określenie numeru rejestracyjnego, numery seryjnego, numeru VIN. W ten sposób unikniemy późniejszych konsekwencji, np. w postaci wezwania sądu do skonkretyzowania żądania pozwu. W skrajnych przypadkach wadliwe lub niepełne określenie żądania pozwu może się skończyć oddaleniem powództwa.
