Prawa do świadczeń emerytalno-rentowych oraz ich wysokość co do zasady są nabywane wraz z przepracowanymi latami. Co więcej, większość z nich stanowi świadczenia dożywotnie. W związku z tym, czy to w trakcie nabywania, czy już korzystania, ubezpieczony może nabyć prawo do nowego świadczenia. Ubezpieczyciel państwowy jest jednak uprawniony do wypłacania tylko jednego z nich. Jak powinien się zatem zachować ubezpieczony, a jak ubezpieczyciel? Co zrobić w sytuacji, kiedy będzie miał miejsce zbieg praw do świadczeń emerytalno-rentowych? O tym poniżej.
Zbieg praw do świadczeń występuje w sytuacji, gdy jedna osoba (ubezpieczony) spełnia warunki pozwalające jej otrzymywać więcej niż jedno świadczenie. Ustawodawca wskazał jednak, że w takich wypadkach ubezpieczony uprawniony do kilku świadczeń emerytalno-rentowych może ubiegać się tylko o jedno z nich – wyższe lub wybrane przez zainteresowanego.
Prawo do jednego świadczenia
Omawiane zagadnienie zostało unormowane w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej jako ustawa o FUS) przepisami art. 95–99. Zgodnie z regulacjami ustawowymi zbieg prawa do świadczeń polega na nabyciu przez jedną osobę praw do więcej niż jednego świadczenia z ubezpieczeń społecznych lub z zaopatrzenia emerytalno-rentowego.
Przepis art. 95 ust. 1 ustawy o FUS ustanawia podstawową zasadę, stosowaną w całym systemie ubezpieczeń społecznych, a mianowicie zasadę wypłaty jednego świadczenia. Zgodnie z nią, niezależnie do ilu świadczeń ubezpieczony ma prawo oraz jakie kwoty łącznie mógłby z nich uzyskiwać, wypłacane mu będzie wyłącznie jedno. Mimo że może wydawać się to rozwiązaniem dalece niesprawiedliwym, to według Sądu Najwyższego „zasada wypłacania tylko jednego świadczenia z ubezpieczenia społecznego stanowi wyraz zasady solidarności ryzyka obowiązującej w prawie ubezpieczeń społecznych i nie jest sprzeczna z konstytucyjną zasadą równości” (por. wyrok z 4 kwietnia 2012 roku, sygn. akt: I UK 390/11).
Nie jest jednak tak, że przepis odnosi się do wszystkich możliwych świadczeń, jakie ubezpieczony może nabyć na podstawie przepisów ustawy o FUS. Zasadniczo zbiegowi mogą podlegać jedynie emerytura, renta z tytułu niezdolności do pracy oraz renta rodzinna. Omawiana zasada nie blokuje zatem możliwości łączenia innych świadczeń. Dla przykładu, osoba otrzymująca emeryturę z ZUS-u może dodatkowo uzyskiwać dodatek pielęgnacyjny, dodatek dla sieroty zupełnej bądź też zasiłek pogrzebowy (będący także świadczeniem z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych).
Wybór świadczenia emerytalno-rentowego
Przepis art. 95 ust. 1 ustawy o FUS wskazuje, że w razie zbiegu kilku świadczeń przewidzianych w ustawie wypłaca się jedno z nich – wyższe lub wybrane przez zainteresowanego. W praktyce wygląda to w ten sposób, że świadczenie, które będzie wypłacane, powinien wybrać ubezpieczony. W przypadku gdy takiego wyboru nie dokona, organ niejako z automatu wskazuje na świadczenie wyższe i to ono zostaje uiszczane.
Oznacza to, że organ nie może samodzielnie wybrać dla ubezpieczonego świadczenia niższego – zawsze musi realizować to maksymalne. Zasada ta nie dotyczy jednak ubezpieczonego, ponieważ ten może skorzystać z dowolnego rodzaju świadczenia. Mimo że raczej jest to niespotykane, to ubezpieczony może wybrać świadczenie niższe. Jak wskazuje się w orzecznictwie, „wybór niższego z przysługujących osobie zainteresowanej świadczeń z zakresu ubezpieczeń społecznych należy do sfery jej samodzielnych uprawnień i nie podlega ocenie sądu” (por. wyrok Sądu Najwyższego z 9 września 1997 roku, sygn. akt: II UKN 218/97).
Osoba zainteresowana wyboru świadczenia może dokonać w każdym czasie. Ustawodawca nie przewidział żadnego ograniczającego decyzję ubezpieczonego terminu. Zainteresowany może wskazać świadczenie również w przypadku, gdy ZUS rozpocznie już wypłatę najwyższego świadczenia.
Zbieg prawa do świadczeń a świadczenie w drodze wyjątku i świadczenie specjalne
Omawiając problematykę zbiegu prawa do świadczeń, wypada wskazać na dwie wyjątkowe instytucje emerytalne:
- świadczenie w drodze wyjątku;
- świadczenie specjalne.
Powyższe świadczenia, sposób ich wyliczania oraz zasady ich przyznawania znacznie odbiegają od „standardowych” emerytur i rent określonych w ustawie o FUS. W związku z tym również w przypadku zbiegu prawa świadczenia te będą traktowane inaczej.
W temacie świadczenia w drodze wyjątku zgodnie z art. 83 ustawy o FUS ubezpieczonemu lub pozostałym po nim członkom rodziny, którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych do uzyskania prawa do emerytury lub renty, nie mogą ze względu na niezdolność do pracy lub wiek podjąć pracy lub działalności gospodarczej i nie mają niezbędnych środków utrzymania, prezes ZUS może przyznać w drodze wyjątku specjalne świadczenie w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie. Nabycie uprawnień do jednego ze „standardowych” świadczeń emerytalno-rentowych wyłącza możliwość uzyskania lub dalszego pobierania świadczenia przyznanego w drodze wyjątku. Oznacza to, że zbieg świadczeń tutaj nie występuje. Jeżeli zatem ubezpieczony otrzyma emeryturę na zwykłych zasadach niższą od tej przyznanej w drodze wyjątku, nie będzie miał możliwości wybrać jednego ze świadczeń i organ będzie zobligowany do wypłaty emerytury zwykłej.
Z ogólnej zasady wykrusza się również świadczenie specjalne, do którego prawo nabywa się na podstawie art. 82 ustawy o FUS. Zgodnie z ust. 1 tego przepisu prezes Rady Ministrów w szczególnie uzasadnionych przypadkach może przyznać emeryturę lub rentę na warunkach i w wysokości innej niż określone w ustawie. Świadczenia specjalnego nie dotyczy zasada wypłaty jednego świadczenia. Z racji tego, że jest ono przyznawane na zupełnie odmiennych warunkach niż świadczenia zwykłe, to nie wchodzi w skład instytucji zabezpieczenia społecznego objętych systemem ubezpieczeń społecznych i nie jest finansowane z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Oznacza to, że emerytura lub renta przyznane przez premiera RP mają byt samoistny i ich wypłacanie nie narusza prawa ubezpieczonego do otrzymywania świadczenia zwykłego. W pełni dopuszczalnym jest zatem jednoczesne pobieranie zwykłej emerytury lub renty oraz świadczenia specjalnego. Nie ma jednak przeszkód, aby prezes Rady Ministrów przyznający omawiane świadczenie uzależnił jego wypłatę od niepobierania świadczenia z systemu powszechnego.
Zbieg świadczeń wynikających z odrębnych ustaw
Prócz świadczeń przewidzianych ustawą o FUS, takich jak emerytura, renta z tytułu niezdolności do pracy oraz renta rodzinna, przepisy odrębne określają także inne świadczenia mające charakter podobny do tych emerytalno-rentowych. Przepis art. 96 ust. 1 ustawy o FUS wskazuje na:
- renty inwalidy wojennego i wojskowego, którego niezdolność do pracy pozostaje w związku ze służbą wojskową;
- renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej pobytem w miejscach, o których mowa w ustawie o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego;
- renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy, wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy bądź chorobą zawodową.
Wszystkie odrębne regulacje dotyczące powyższych świadczeń zasadniczo zostały skonstruowane w jednakowy sposób. Przewidują one prawo do pobierania dwóch świadczeń, z tym że jedno z nich zostaje ograniczone. W pełnej wysokości wypłacane jest tylko jedno, z kolei drugie wyłącznie w połowie. Oznacza to, że osobie uprawnionej wypłaca się zależnie od jej wyboru:
- rentę powiększoną o połowę emerytury z FUS
- albo emeryturę z FUS powiększoną o połowę renty.
Zbieg prawa do świadczeń z FUS i ubezpieczenia rolniczego
Nie jest wcale sytuacją rzadką, kiedy osoba odchodząca na emeryturę w trakcie swojego 40/50-letniego życia zawodowego podejmowała się aktywności, które podlegały raz ubezpieczeniu społecznemu w systemie powszechnym, a innym razem w systemie rolniczym (jest tak najczęściej wobec rolników przechodzących na pracę etatową).
W razie zbiegu prawa do emerytury lub renty przysługującej z KRUS z prawem do świadczenia ZUS ubezpieczonemu wypłaca się jedno wybrane przez niego świadczenie. Od powyższej zasady jest jednak wyjątek, bowiem osoby urodzone po 31 grudnia 1948 roku, które w okresie aktywności zawodowej podlegały zarówno ubezpieczeniu społecznemu rolników, jak i powszechnemu systemowi emerytalnemu, mają prawo pobierania tych świadczeń jednocześnie, o ile podlegały ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu rolników przez okres co najmniej 25 lat, jak również prawo do emerytury powszechnej.
Dodatkowo ustawodawca w art. 56 ust. 4 ustawy o FUS ustanowił wyjątek od ogólnej zasady odrębności systemów ubezpieczeniowych ZUS i KRUS, która ma zrekompensować okres podwójnego ubezpieczenia. Zgodnie z nim istnieje możliwość zwiększenia emerytury za okresy opłacania składek na ubezpieczenie rolnicze, jeżeli okresów tych nie wykorzystano przy ustalaniu prawa do emerytury w systemie powszechnym. Ustawa nie pozwala na zwiększenie emerytury z FUS o okresy pracy w gospodarstwie rolnym w przypadku gdy ubezpieczony ma już ustalone prawo do świadczenia emerytalnego lub rentowego z ubezpieczenia społecznego rolników.
Zbieg praw do świadczeń a wstrzymanie wypłaty świadczeń
Zgodnie z zasadą wypłaty jednego świadczenia organ ubezpieczeniowy wypłaca tylko jedno z nich, pozostałe natomiast są wstrzymane. Wstrzymanie nie oznacza jednak utraty prawa do danego świadczenia. Ubezpieczony zachowuje je i może z niego w przyszłości skorzystać, np. decydując się zmianę świadczenia wypłacanego przez organ.
Zbieg praw do świadczeń emerytalno-rentowych – podsumowanie
W przypadku, gdy u jednej osoby nastąpi zbieg praw do świadczeń przewidzianych w ustawie FUS, organ jest obowiązany do wypłaty wyłącznie jednego z nich – wyższego lub wybranego przez zainteresowanego (ubezpieczony ma prawo do wyboru niższego świadczenia). Od powyższego istnieją jednak wyjątki. W przypadku rent wojennych oraz rent z niezdolności do pracy zainteresowany ma prawo do obu świadczeń, przy czym jedno z nich musi zostać – zgodnie z wyborem ubezpieczonego – ograniczone do połowy jego wysokości. Wyjątkowo traktowane są także świadczenia ustalone na podstawie decyzji prezesa ZUS oraz prezesa Rady Ministrów. W pierwszym wypadku osiągnięcie „zwykłej” emerytury lub renty wyłącza prawo do pobierania świadczenia ustalonego w drodze wyjątku. W drugiej sytuacji z kolei świadczenie ustanowione przez prezesa RM ma odrębny charakter od świadczeń wypłacanych w ramach systemu powszechnego, przez co osoba uprawniona do świadczeń otrzymuje je niezależnie od siebie.
