Renta stała - czym jest i kto ją otrzyma?

1 listopada 2005 roku dokonano nowelizacji Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2021 r. poz. 291 ze zm.), na mocy której – wskutek nadania nowego brzmienia unormowaniom zawartym w art. 13 – zmianie uległo rozumienie pojęcia „renty stałej”, które nie odpowiada obecnemu rozumieniu potocznemu. Z tego względu warto wyjaśnić, czym w polskim systemie ubezpieczeń społecznych jest aktualnie renta stała.

Warunki nabycia prawa do renty

Renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnił łącznie następujące warunki:

1. jest niezdolny do pracy;
2. ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy;
3. niezdolność do pracy powstała we wskazanych w ustawie okresach składkowych i nieskładkowych, oraz w okresach pobierania świadczenia pielęgnacyjnego lub specjalnego zasiłku opiekuńczego określonych w przepisach o świadczeniach rodzinnych lub zasiłku dla opiekuna określonego w przepisach o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów, za które nie było obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów;
4. nie ma ustalonego prawa do emerytury z FUS lub nie spełnia warunków do jej uzyskania.

Niezdolność do pracy

Niezdolną do pracy w rozumieniu omawianej ustawy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy, a częściowo – osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.

Niezdolność do pracy orzeka się na okres 5 lat albo na okres dłuższy – jeżeli według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem tego okresu.

Oceny niezdolności do pracy, jej stopnia, trwałości lub przewidywanego okresu niezdolności oraz innych okoliczności z tym związanych dokonuje w formie orzeczenia lekarz orzecznik ZUS.

Wymagany okres składkowy i nieskładkowy

Warunek posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego, o którym mowa wyżej w pkt 2, uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony osiągnął okres składkowy i nieskładkowy wynoszący łącznie co najmniej:

• 1 rok – jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat;
• 2 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 do 22 lat;
• 3 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 do 25 lat;
• 4 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 do 30 lat;
• 5 lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat.

Jeżeli ubezpieczony nie osiągnął wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego, warunek posiadania wymaganego okresu uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony został zgłoszony do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat albo w ciągu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimnazjalnej lub w szkole wyższej oraz do dnia powstania niezdolności do pracy miał, bez przerwy lub z przerwami nieprzekraczającymi 6 miesięcy, okresy składkowe i nieskładkowe.

Zwolnienie z warunków 2. i 3.

Warunek określony w pkt 2 nie jest wymagany od ubezpieczonego, którego niezdolność do pracy jest spowodowana wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy. Warunku, o którym mowa w pkt 3, nie stosuje się natomiast do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy.

Za wypadek w drodze do pracy lub z pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w drodze do lub z miejsca wykonywania zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, jeżeli droga ta była najkrótsza i nie została przerwana. Jednakże uważa się, że wypadek nastąpił w drodze do pracy lub z pracy, mimo że droga została przerwana, jeżeli przerwa była życiowo uzasadniona i jej czas nie przekraczał granic potrzeby, a także wówczas, gdy droga, nie będąc drogą najkrótszą, była dla ubezpieczonego, ze względów komunikacyjnych, najdogodniejsza. Za drogę do pracy lub z pracy uważa się oprócz drogi z domu do pracy lub z pracy do domu również drogę do miejsca lub z miejsca:

• innego zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego;
• zwykłego wykonywania funkcji lub zadań zawodowych albo społecznych;
• zwykłego spożywania posiłków;
• odbywania nauki lub studiów.

Rodzaje rent

Osobie, która spełniła wymienione wyżej warunki, przysługuje:

• renta stała – jeżeli niezdolność do pracy jest trwała;
• renta okresowa, przyznana na czas wskazany w decyzji organu rentowego – jeżeli niezdolność do pracy jest okresowa;
• renta szkoleniowa – jeżeli orzeczono w stosunku do osoby, której rentę się przyznaje, celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie (przyznawana na okres 6 miesięcy, z możliwością przedłużenia do 30 miesięcy).

Renta stała

W obecnym stanie prawnym renta stała przysługuje na okres orzeczonej niezdolności do pracy osobie, u której istnieje rokowanie odzyskania tej zdolności po upływie 5 lat od dnia badania. Jest to zatem renta ustalona na okres dłuższy niż 5 lat, któremu odpowiada określenie „trwała niezdolność do pracy”. Trwałość nie oznacza jednak nieodwracalności.

Należy podkreślić, że niezdolność do pracy jest stanem, który może ulegać zmianom, dlatego określenia „trwała niezdolność do pracy” i „renta stała” są pojęciami prawnymi mającymi inną treść niż w języku potocznym, odpowiadającą raczej określeniom „niezdolność orzekana na czas określony” i „niezdolność orzekana na czas nieokreślony”. Renta stała odnoszona jest do trwałości niezdolności do pracy, a nie „trwałości” prawa do renty. Orzeczenie o niezdolności do pracy na okres dłuższy niż 5 lat nie jest orzeczeniem stwierdzającym tę niezdolność na zawsze, jest tylko prognozą – zgodną ze stanem wiedzy medycznej – że wcześniej nie zajdą zmiany zdrowia badanego, uzasadniające zmianę oceny niezdolności do pracy (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach – III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 22 października 2013 roku, III AUa 124/13).

Jak wynika z powyższego, renta stała jest przyznawana na okresy dłuższe niż renta okresowa, jednak prawo do renty stałej można utracić.